Болеслав Прус - Стасевы прыгоды (на белорусском языке)

- Ах ты, кудлач, гультаiна!.. - пiшчала яна. - Сказалi табе дзiця даглядаць, а ты тут адсыпаешся, завала!..

З гэтага моманту кроп i пятрушка, бульбоўнiк, мак i сланечнiк, вецер у небе, дыханне соннага Стася, буслы на адрыне i малаты ў кузнi - усё паўтарала ў такт:

- Курта гультай!.. Курта гультай!.. Курта гультай!..

Аднак працавiты Курта выцягнуўся пад грушай i ўсё ганяў ды ганяў тых зайцоў!

* * *

Пакуль Стась i Курта хораша спалi сабе пад подыхi цёплага ветру, кавалiха абабрала вусеняў з капусты, прапалола буракi i пачала рваць у рэшата салату на полудзень. Зелейка гэтае жыло сабе ў кутку агарода, каля пляценнiка ад дарогi. Гаспадыня асцярожна прыкленчыла i, выбiраючы маладыя лiсты, думала, як гэты салат усцешыцца, калi яго адмыюць у гарачай вадзе ад пылу, пальюць воцатам i акрасяць салам...

Нарвала ўжо з палавiну рэшата, амаль столькi ўжо, колькi трэба, i тут на дарозе пачулася шалясценне дробнай, павалочыстай хады i пастукванне кiя ў зямлю. Разам з гэтым кавалiха пачула як быццам гутарку.

- Супакоiшся ты ў мяне калi-небудзь цi не? - пытаўся стомлены жаночы голас.

Кавалiсе здалося, што ў адказ на гэтыя словы пачуўся невыразны шэлест, як быццам хтосьцi цягнуў кiй па пяску. Пасля зноў некалькi крокаў i пастукванне, спалучанае з тым асаблiвым шэлестам.

- Сукiн сын! - гаварыў злосны голас. - Так ты мне дзякуеш, што я табе столькi свету паказала!.. Згнiў бы недзе пад плотам або згарэў, як грэшная душа, каб не я... Дурань!..

Зноў зашалясцела.

- I дурны, вядома ж. З пастухамi табе найлепш кампанаваць, а не са мной... Вось тады ўжо ты быў бы разумны, каб цябе сабакi пагрызлi або хто-небудзь на свiных касцях паламаў. Клышаногi!..

Кавалiха выпрасталася i за некалькi крокаў ад плота ўбачыла на дарозе згорбленую бабулiну з кiем у руцэ. На плячах у старое была поўная чагосьцi дзяруга, а з-пад хусткi вылезла некалькi сiвых касмылёў, якiя трэслiся разам з галавой.

- Каго гэта вы, матуля, так лаеце?.. Гжыбiна!.. - гукнула, смеючыся, Шарачыха.

Старая павярнулася да яе.

- Гэта вы, кавалiха? - спыталася, падыходзячы да плота. - Пахвалёны вам!.. А я якраз хацела i да вас зайсцi. Ад бацькi слова. Зусiм забылася б з-за гэтага юды!..

Кажучы гэта, яна ўзняла свой кiй i страсянула iм.

- А што ж там тата мне наказвалi? - хутка спыталася Шарачыха.

- Ды вось... блытаецца ў маiх нагах i не толькi не памагае, але ж яшчэ перашкаджае хадзiць. За тое, што я яго з гною падняла!..

- А што татка наказваў вамi? - нецярплiва паўтарыла кавалiха. - Былi вы сёння ў млыне?..

- Ды была, была... Лажыся, падлюга! - злосна сказала яна свайму кiю, кiнуўшы яго на край пляценнiка. - Замаўляла Салтысiку лiхаманку, што калоцiць яго ўжо другi тыдзень, а па дарозе ўчора зайшла ў млын.

- Татка здаровыя?..

- Уга!.. Толькi казаў, каб Малгося заўтра прыехала да яго са Стасiкам, а ваш - каб таксама быў у нядзелю ў млыне...

Бабуля, вiдаць, забыўшыся пра свой кiй, абаперлася на плот i гаварыла далей:

- Яно, бачыце, так: гэты ваш арганiст, Завада, зямлю купляе i хоча ў Ставiньскага, ну, у таты вашага, пазычыць пяцьсот злотых. Быў у сераду ў млыне i прасiў, але Ставiньскi кажа: "А чаму гэта я вам буду грошы пазычаць, калi васпан пакрыўдзiў каваля i ў злосцi з iм?.."

- Добра татка сказалi яму! - перапынiла Шарачыха.

- Тады арганiст кажа яму: "Я з кавалём памiруся i буду сына яго вучыць". А стары яму: "Ну дык памiрыся, васпан". А той на гэта: "Калi ж баюся я ў кузню зайсцi, бо ён мяне аддубасiць. У вас я быў бы смялейшы, яшчэ б i пару бутэлек мёду паставiў, каб памiрыцца..."

- Круцель! - перапынiла кавалiха. - А цi даўно ён казаў, што ў святой бiблii напiсана: кавалi i камiнарнiкi ад Каiна i ад Хама паходзяць, з iх нараджаюцца братазабойцы?.. Каб ён удушыўся!..

- Ну, а калi ў святой бiблii так напiсана, дык арганiст не вiнават, сказала старая.

- Брэша! - усхадзiлася кавалiха. - Мы i самi ведаем, дзе што стаiць... Ад Хама паходзяць мужыкi, а мой жа не мужык, а ад Каiна - туркi, а мой жа не турак. Нiкога не забiў!..

Гжыбiна любiла пахвалiцца сваiмi ведамi пра "патомкаў Хама", але цяпер яна далiкатна маўчала, памятаючы, што справу мае з асобай пiсьменнай, а да таго ж - з дачкой млынароў Ставiньскiх!

- Зайдзiце ў хату, адпачнiце, - сказала раптам гасцiнная Шарачыха, гледзячы на стомленую старую.

- Не магу, - адказала бабуля i схапiла свой кiй. - Трэба iсцi да Матэвушыхi, карову абкурыць, бо апушыла... Ну, - дадала яна, страсянуўшы кiй, - а ты мне добра спраўляйся рэшту дарогi, а то я цябе...

- Што вы гаворыце? - спынiла яе кавалiха.

- А як мне не гаварыць?.. Няхай, зладзюга, проста падскаквае, а не валачэцца, як п'яны...

- Гэта вашы ногi, бабуля, не спраўляюцца, кiй не паможа!

- Ат! - нецярплiва махнула бабуля рукой. - Хадзiлi ж яны восемдзесят гадоў, чаго ж iм цяпер падводзiць?.. Заставайцеся з богам!..

- Iдзiце з богам! - сказала ўслед бабулi кавалiха.

Калi яна засталася адна, зноў узлавалася на арганiста.

"Бачылi вы, - думала, - чалавека майго пакрыўдзiў, вопратку яму паплямiў, а цяпер ужо хоча мiрыцца, калi грошы спатрэбiлiся... Няма дурных! - шапнула, пагразiўшы кулаком у той бок, дзе шэрая званiца. - I грошай не дастанеш, i зямлi не купiш, i яшчэ я табе на людзях усё выгавару!.. Скулу табе, жабрацкi павадыр!.."

Хочучы як найхутчэй выказаць свае меркаваннi мужу, яна пераскочыла цераз плот i пабегла ў кузню. Ёй здавалася, што ўвесь свет ужо ведае пра арганiставу крывадушнасць, бо нават пукаты, палаплены мех зласней, чым заўсёды, соп i сыпаў з зяпы гаручыя iскры.

Малгося выклiкала мужа i перадала яму прынесеную бабуляй вядомасць.

- I дзякуй богу, калi арганiст хоча памiрыцца, - адказаў дабрадушна замурзаны асiлак, праслухаўшы жончын расказ.

Маладая гаспадыня ажно рукi заламала ад жаху.

- I ты i з iм памiрыўся б? - гукнула яна.

- Само сабой...А хто будзе вучыць Стасiка? Можа, прафесар?..

- Ты з iм памiрышся за тое, што ён табе на мазгаўнi разбiў бутэльку?

- Дык жа не мазгаўня лопнула, а бутэлька...

- За тое, што ён цябе капцюхом назваў, з камiнарнiкам параўнаў?

- Калi я не памыюся, дык i капцюх. Усе пра гэта ведаюць, а ты найраней, гаварыў каваль, не цямячы, чаго яна так расхадзiлася.

Шарачыха страсянула галавой.

- Галоўка мая бедная! - залямантавала. - Во, долечку я сабе выбрала!.. Хiба ж ты мужчына?.. Твой жа бацька з маiм дзядзькам у войску служыў, а ў цябе анiякага гонару?.. Я баба, - гаварыла яна задыхана, - а вочы яму выдзерла б, а ты мiрыцца хочаш?.. Гэта ты - муж Ставiньскай, жонку з гнязда шляхецкага ўзяў, а сораму ў вачах няма?..

Каваль нахмурыўся.

- Чаму гэта ўжо i сораму няма? - мармытнуў ён.

- Бо з арганiстам мiрыцца хочаш...

- А чаму гэта я хачу?

- Ты толькi што сам гэта казаў?

- Чаму казаў?.. Гэта ты казала, што бацька так загадаў, ну, а нам яго слухаць належыцца...

- А цi ж мой татка - твой бацька?.. Не табе яго трэба слухаць, а мне... Ты не павiнен мiрыцца з арганiстам, калi б я нават i хацела па таткаваму загаду...

Паколькi хлопцы ў кузнi, чуваць было трохi, пачалi ўжо вадзiцца за чубы, кавалю захацелася туды, да працы, а можа, проста вызвалiцца ад клапатлiвай гутаркi з жонкай, i таму ён сказаў энергiчна:

- Ну, калi так, дык i не будзе мiру з арганiстам! Бацька як сабе хоча, мне ўсё роўна. А я не хачу!.. Не буду мiрыцца!.. Не паеду ў нядзелю ў млын, i ты заўтра не паедзеш са Стасiкам - не!..

- А вось жа i я заўтра паеду, i ты ў нядзелю наедзеш! - перабiла жонка.

- Ну? - спытаўся Шарак i хацеў ужо ўзяцца рукой пад бок, але ў пару стрымаўся.

- Абое будзем у млыне, i няхай арганiст прыедзе, але на тое, каб ён пры людзях пачуў, што я яму скажу!.. Вось так!..

Муж зiрнуў на яе скрыва, можа, хацеў нават плюнуць праз зубы, аднак устрымаўся i, пачухаўшы галаву, пабрыў у кузню. Там хлопцы яшчэ валтузiлiся, аднак Шараку лягчэй было супакоiць iх, чым толькi што зразумець сваю жонку.

Калi кавалiха вярнулася ў сад, Стась ужо не спаў, а качаўся з Куртам. Мацi пацалавала шустрага хлопчыка i пакiнула яго пад наглядам сабакi, а сама пайшла з салатам у хату, канчаць абед. Амаль да ночы яна ўсё рыхтавалася да заўтрашняга падарожжа, строiла планы адпомсты. Абы ўдалося, дык арганiст будзе зняслаўлены навек!

* * *

Назаўтра ў кавалёвай хаце мiтусня пачалася на досвiтку. Гаспадыня на двое сутак iшла да бацькi, вось i трэба было грунтоўна агледзець гаспадарку. Здавалася, што ўсё навокал адчувала яе адыход. Курта неяк мала еў i ўсё бегаў навокал Стася. Каровы, адыходзячы на пашу, рыкалi вельмi жаласна, а парсюкi ажно выварочвалi дзверы хлеўчука, так iм хацелася развiтацца з гаспадыняй.

Звыш таго, трэба было раней падрыхтаваць абед i ўсё сварыцца з мужам, якi раз-пораз прыходзiў з кухнi i мармытаў:

- Якога лiха iсцi дарма! Калi будзем мiрыцца з арганiстам, дык хадзем у млын, а не будзем мiрыцца, дык i не трэба iсцi. Навошта нажываць яшчэ большага ворага?.. Яшчэ пракляне нас у касцёле i агонь на хату наклiча або хваробу на нас i на жывёлу?..

Тады кавалiха брала мужа за руку i, вытурваючы з хаты, гаварыла:

- Толькi ўжо ты не мяшайся... У цябе кавальскае сэрца, а ў мяне шляхецкi розум, i я так дагаджу арганiсту, што хутчэй ён згарыць ад сораму, чым мы ад пажару!..