Болеслав Прус - Шарманка (на белорусском языке)

Прус Болеслав

Шарманка (на белорусском языке)

Баляслаў Прус

Шарманка

Пераклад: Янка Брыль

На Мядовай вулiцы штодня можна было сустрэць апоўднi пажылога ягомасця, якi хадзiў з плошчы Красiньскiх да Санаторскай вулiцы. Улетку на iм было шыкоўнае цёмна-сiняе палiто, шэрыя штаны ад першакласнага краўца, блiскучыя, як люстра, чаравiкi i трошкi стараваты цылiндр.

У ягомасця быў румяны твар, сiваватыя бакi i шэрыя ласкавыя вочы. Хадзiў ён схiлiўшыся, з рукамi ў кiшэнях. У пагодлiвы дзень насiў пад пахай палачку, у хмарны - шаўковы ангельскi парасон.

Быў ён заўсёды глыбока задуманы, iшоў паволi. Каля касцёла Капуцынаў набожна прыпадымаў капялюш i пераходзiў на другi бок вулiцы, каб зiрнуць на барометр i тэрмометр у аптычнай краме Пiка, потым зноў пераходзiў на правы тратуар, затрымлiваўся каля вiтрыны фатографа Мечкоўскага, разглядаў фатаграфii артысткi Маджэеўскай i - iшоў далей.

Кожнаму ён саступаў з дарогi, а калi яго хто штурхане - ягомасць добразычлiва ўсмiхаўся.

Убачыўшы прыгожую жанчыну, ён надзяваў пенсне, каб прыгледзецца. Аднак рабiў гэта флегматычна i таму звычайна спазняўся.

Ягомасць гэты - пан Томаш.

Пан Томаш трыццаць год хадзiў па Мядовай i часта думаў, што на вулiцы гэтай многае змянiлася. Тое самае Мядовая вулiца магла падумаць i пра яго.

Калi ён быў яшчэ памочнiкам адваката, дык хадзiў так хутка, што ад яго не ўцякла б нiводная мадыстка, вяртаючыся з крамы дадому. Быў ён вясёлы, гаваркi, трымаўся проста, была чупрына i вiлiся вусiкi, востра падкручаныя ўгару. Ужо тады творы мастацтва рабiлi на яго ўражанне, аднак не было калi захапляцца iмi, бо ён вар'яцеў за жанчынамi. Праўда, яму на iх шанцавала, увесь час яго сваталi. Ды што з таго, калi пан Томаш нiколi не мог знайсцi хвiлiны часу, каб зрабiць прапанову, бо заўсёды быў заняты калi не практыкай, дык спатканнямi. Ад Франi iшоў у суд, з суда бег да Зосi, якую пад вечар пакiдаў, каб павячэраць з Юзяй i Фiлькай.

Калi ён набыў шаноўны адвакацкi тытул мецэната, лоб, у вынiку напружанай разумовай працы, вырас у яго ажно да цеменi, а ў вусах паказалася некалькi сярэбраных валасiнак. Пан Томаш пазбыўся ўжо юнацкай гарачкi, пабагацеў i лiчыўся сур'ёзным знаўцам мастацтва. А таму, што жанчын ён яшчэ ўсё любiў, пачаў думаць пра жанiцьбу. Наняў нават шасцiпакаёвую кватэру, на свой кошт наслаў паркет, зрабiў драпiроўку, купiў прыгожую мэблю i пачаў шукаць жонку.

Ды чалавеку сталаму цяжка ўжо выбiраць. Адна была залiшне маладая, другою ён задоўга захапляўся. Трэцяя падыходзiла i па красе i па гадах, але не падабаўся яе тэмперамент, а ў чацвёртай была i краса, i ўзрост, i тэмперамент належны, аднак... не чакаючы на мецэнатаву прапанову, яна выйшла за доктара...

Аднак пан Томаш не смуткаваў, бо паненак хапала. Абрастаў памаленьку маёмасцю, усё больш ды больш дбаючы пра тое, каб кожная драбнiца ў яго кватэры мела мастацкую вартасць. Мяняў мэблю, перастаўляў люстры, купляў карцiны.

Нарэшце прыгажосць яго жылля стала шырока вядомай. Сам не ўяўляючы, як гэта атрымалася, стварыў ён цэлую галерэю мастацтва, у якой бывала ўсё больш ды больш наведвальнiкаў. А паколькi ён чалавек гасцiнны, прыёмы рабiў выдатныя, падтрымлiваў адносiны з музыкантамi, дык у яго спакваля пачалi наладжвацца вячэрнiя канцэрты, якiя нават i дамы ласкава наведвалi.

Пан Томаш усiм быў рады, а заўважаючы ў сваiх люстрах, што лоб ягоны перарос ужо цемя i дастае да снежна-белага каўнерыка, усё часцей прыпамiнаў, што жанiцца аднак жа трэба. Тым больш што да жанчын прыхiльнасць адчуваў ён па-ранейшаму.

Аднойчы, калi ў яго было больш, чым звычайна, гасцей, адна маладая панi, паглядзеўшы салоны пана Томаша, усклiкнула:

- Што за карцiны!.. А якiя гладзенькiя паркеты!.. Жонка ваша, пане мецэнат, будзе вельмi шчаслiвая.

- Калi для шчасця хопiць гладкiх паркетаў, - прыцiшана сказаў адзiн яго шчыры прыяцель.

У салоне стала вельмi весела. Пан Томаш таксама ўсмiхнуўся, аднак з таго часу, як толькi хто-небудзь нагадваў яму пра жанiцьбу, казаў, нядбала махнуўшы рукою:

- Ат!..

Ён збрыў вусы i запусцiў бакi. Пра жанчын гаварыў заўсёды з пашанай, а недахопы iхнiя спагадлiва замоўчваў.

Нiчога больш у жыццi не чакаючы, бо ўжо i адвакацкай практыкай не займаўся, мецэнат усе свае супакоеныя пачуццi накiраваў на мастацтва. Прыгожая карцiна, добры канцэрт, новы спектакль былi нiбы верставымi слупамi на яго жыццёвай дарозе. Не загараўся ён, не захапляўся, а смакаваў.

На канцэртах выбiраў месца далей ад эстрады, каб лепей слухаць музыку, не чуючы шуму i не бачачы артыстаў. Перад тым як iсцi ў тэатр, раней знаёмiўся з п'есай, каб без гарачкавай цiкаўнасцi сачыць за iгрой акцёраў. Карцiны аглядаў тады, калi ў галерэi было найменш наведвальнiкаў, i там праводзiў цэлыя гадзiны.

Калi штосьцi падабалася, ён гаварыў:

- А ведаеце, мае дарагiя, гэта ўсё-такi здорава.

Ён быў з тых, хто перш за iншых угадвае сапраўдны талент. Аднак пасрэдныя рэчы не асуджаў.

- Пачакайце, а можа, яшчэ i разаўецца! - гаварыў ён, калi iншыя ганiлi мастака.

I так вось быў заўсёды паблажлiвы да чалавечай недасканаласцi, а пра заганы не гаварыў.

На бяду, нiводзiн з людзей не бывае вольным ад якога-небудзь дзiвацтва, i ў пана Томаша таксама было сваё. Ён ненавiдзеў шарманшчыкаў i шарманак.

Пачуўшы на вулiцы шарманку, пан мецэнат пачынаў iсцi хутчэй i на некалькi гадзiн настрой яго псаваўся. Спакойны па натуры, ён загараўся, заўсёды такi цiхi, а крычаў, такi лагодны, а гатовы быў бушаваць ад першых гукаў шарманкi.

З гэтай сваёй слабасцi ён не рабiў таямнiцы, нават апраўдваўся.

- Музыка, - гаварыў ён абурана, - гэта ж найтанчэйшае ўвасабленне духу, а ў шарманцы дух гэты ператвараецца ў механiчнае дзеянне i разбойнiцкую прыладу. Шарманшчыкi - гэта ж сапраўдныя рабаўнiкi!.. Зрэшты, скажам i так: шарманка раздражняе мяне, а я жыву адзiн толькi раз i не хачу жыццё сваё растрачваць на слуханне агiднай музыкi.

Хтосьцi зласлiвы, ведаючы, як мецэнат ненавiдзiць шарманку, прыдумаў брыдкi жарт - паслаў пад вокны яго двух шарманшчыкаў. Пан Томаш захварэў са злосцi, а потым, выкрыўшы вiнаватага, выклiкаў яго на паядынак.

Прыйшлося ажно суд гонару склiкаць, каб не дапусцiць да пралiцця крывi з-за такой, гледзячы збоку, дробязнай прычыны.

Дом, у якiм жыў мецэнат, некалькi разоў пераходзiў з рук у рукi. Кожны новы домаўласнiк стараўся, разумеецца, павысiць кватэрную плату, перш за ўсё пану Томашу. Мецэнат пакорна згаджаўся з гэтым, аднак пры ўмове, запiсанай у дагаворы, што на двары дома не будуць iграць шарманкi.

Нягледзячы на такую дамоўленасць у кантракце, пан Томаш клiкаў да сябе кожнага новага дворнiка i вёў з iм прыблiзна такую размову:

- Паслухай, даражэнькi... Як ты называешся?

- Казiмеж, проша пана.

- Дык паслухай, Казiмеж! Кожны раз, калi я пазней вярнуся дадому, а ты адчынiш мне браму, дам табе дваццаць грошаў. Зразумеў?

- Зразумеў, вяльможны пане.

- Апроч гэтага, ты яшчэ будзеш мець ад мяне дзесяць злотых у месяц, але ведаеш за што?..

- Адкуль жа мне ведаць, вяльможны пане, - адказваў усхваляваны дворнiк.

- За тое, каб ты нiколi не пускаў у двор шарманшчыкаў. Зразумеў?..

- Зразумеў, вяльможны пане.

Кватэра мецэната склалася з дзвюх частак. Чатыры большыя пакоi выходзiлi вокнамi на вулiцу, два меншыя - на двор. Парадная палавiна кватэры прызначалася для гасцей. У ёй адбывалiся раўты, тут ён прымаў клiентаў, тут спынялiся вясковыя сваякi i знаёмыя мецэната. Сам пан Томаш паказваўся тут рэдка, каб толькi праверыць, цi нацерлi паркет, цi сцерлi пыл i не пашкодзiлi мэблю.

Цэлымi днямi, калi ён не праводзiў iх па-за домам, пан Томаш сядзеў у кабiнеце ад двара. Там ён чытаў кнiгi, пiсаў лiсты або праглядаў дакументы знаёмых, якiя прасiлi ў яго парады. Калi ж не хацеў лiшне натужваць вочы, садзiўся ў мяккiм крэсле насупраць акна i, закурыўшы сiгару, паглыбляўся ў роздум. Ён ведаў, што роздум - важная функцыя жыцця, якую павiнен паважаць кожны, хто дбае пра сваё здароўе.

З другога боку двара, насупраць вокан пана Томаша, была кватэра, якую здавалi людзям бяднейшым. Там доўга жыў стары судовы чыноўнiк, якi, страцiўшы пасаду, пераехаў на Прагу*. Пасля яго пакой заняў кравец; але, таму што ён любiў сяды-тады напiцца i нарабiць шоламу, яго папрасiлi выселiцца. Тады туды перабралася нейкая пенсiянерка, што вечна сварылася са сваёй служанкай.

* Прага - правабярэжная частка Варшавы.

Аднак на святога Яна бабулю гэтую, зусiм ужо нямоглую i даволi-такi багатую, нягледзячы на яе сварлiвы характар, сваякi забралi ў вёску, а ў кватэры пасялiлiся дзве жанчыны з малою дзяўчынкай, якой было гадоў восем.

Жанчыны гэтыя жылi з працы. Адна шыла, другая вязала на машыне панчохi i каптанiкi. Маладзейшую з iх i прыгажэйшую дзяўчынка называла мамай, а старэйшай гаварыла "панi".

I ў мецэната, i ў новых кватарантаў вокны цэлы дзень былi адчынены. Сеўшы ў сваё крэсла, пан Томаш свабодна бачыў, што робiцца ў яго суседак.

Мэбля была там бедная. На сталах i на крэслах, на канапе i на камодзе ляжалi тканiны на шытво i клубкi нiтак на панчохi.