Болеслав Прус - Стасевы прыгоды (на белорусском языке)
Пасля абеду, памыўшы разам з дзеўкай посуд, Шарачыха яшчэ раз абышла ўсе закуткi, прычым яе джыганула пчала, ды так, што ажно слёзы закруцiлiся ў вачах. Потым яна выцягнула на двор вазок, палажыла на дно яго сеннiчок, на сеннiчок падушачку, а зверху Стася i, пацалаваўшы мужа, рушыла ў дарогу.
Уся гэтая падрыхтоўка страшэнна ўзрадавала Курту, а калi ўжо гаспадыня ўзяла ў рукi дышаль, сабака як ашалеў. Скокнуў спачатку да Стася i здзёр з яго галавы хусцiнку, потым амаль не адарваў кавалю вус, а калi той шугануў яго ад сябе, Курта з вялiкай сiлай кiнуўся на гаспадыню i ледзь не перакулiў яе.
Такое бурнае праяўленне радасцi не пайшло Курце на карысць. Бо кавалiха раптам прыпомнiла, што нельга пакiдаць усё без сабакi, i загадала ўзяць яго ў хату. Дзеўка Магда з немалым намаганнем занесла Курту ў кухню, але сабака ў момант выскачыў на двор праз акно i разгуляўся яшчэ больш. У вынiку гэтага бедаку папала ад гаспадынi хусткай па мордзе, пад бок нагой ад гаспадара, па спiне нейкiм кiем - ад дзеўкi, пасля чаго яго занеслi ў хлеў i зачынiлi на затычку. Сабака выў так страшэнна, што не адна баба, пачуўшы ў полi гэтае выццё, падумала пра наблiжэнне бяды i загадзя памалiлася за душы нябожчыкаў.
Дзень быў спякотны. Там i сям на небе стаялi белыя аблачынкi, нiбы раздумваючы, дзе iм схавацца ад гарачынi. Пад нагамi Шарачыхi i пад коламi вазка цiха пасквервалi зярняты цёплага пяску. Незаўважальны ў небе жаўранак вiтаў сваiм шчэбетам падарожнiкаў, мацi i сына, а з калосся цiкаўна выхiлялiся мак i васiлькi, як быццам хочучы праверыць, цi не едзе хто знаёмы.
Малгося стала i азiрнулася. Вунь iхнi дом на ўзгорку - як у зялёнай сукенцы ад дзiкага вiнаграду. Вунь журавель схiлiўся над калодзежам: вiдаць, Магда бярэ ваду. Каля кузнi стаiць нейкi чалавек з конiкам, але каваль iх, вiдаць, яшчэ не заўважыў, бо малаты грукочуць няспынна, а праз увесь гэты грукат ды бразгат чуваць жаласнае скавытанне Курты...
Як на малюнку ўсё! Шарачыха, паглядзеўшы на той малюнак, як быццам сiлы набралася i, цягнучы свой вазок, весела збегла з узгорка.
Дарога была крутая i пакручастая. Раз-поразу ўздымалiся ўсё большыя ды большыя ўзгоркi. Найвышэйшы - цераз бярозавы гай, якi так блiзка ўнiзе, што, здаецца, рукой дастанеш, схопiш за галiнку. А ў сапраўднасцi трэба туды тупаць з паўгадзiны.
Памалу хата i кузня знiклi, нават Куртаў лямант змоўк. Пясок паглыбляўся, сонца прыпякала яшчэ больш, воблакi стаялi на адным месцы, як пустыя паромы пры беразе Вiслы, i толькi ўсё iншы ды iншы жаўранак жадаў вандроўнiкам шчаслiвай дарогi.
У Шарачыхi было цяпер так добра на душы, што нават i злосць на арганiста праходзiла. А каб i праўда памiрыцца з iм?..
- Не дачакаецца! - мармытнула яна. - Не дзеля гэтага я пакутую ў спякоце, каб зарабiць яму пяцьсот злотых...
А Стась ляжаў сабе ў вазку, зачараваны новымi ўражаннямi. Упершыню перад яго вачыма быў неабмежаваны далягляд i невымерная глыбiня сiняга неба. Ён не ўмеў яшчэ пытацца, што гэта, анi здзiўляцца, толькi адчуваў сябе незвычайна. Зямля, па якой ён дагэтуль хадзiў, знiкла; куды нi зiрнеш - неба. Хлопцу здавалася, што ён ляцiць, топiцца ў велiчы, якую не ўмеў яшчэ назваць прасторай. Душа яго поўнiлася зместам неакрэсленым i спакойным.
Ён быў як анёл - толькi крылы i галава, насiўся ў бязмежжы, не памятаў мiнулага, не думаў пра будучыню, але ў кожнай хвiлiне адчуваў бясконцасць. Такую форму павiнна мець вечнае жыццё.
Раптам далягляд засланiла мноства зялёных галiнак, вазок апынуўся ў цянi. Яны ўехалi ў лес i наблiжалiся да найвышэйшага ўзгорка.
Спёка, цяжкi вазок i злосць на арганiста паўздзейнiчалi на кавалiху. Яна адчула стому. Хацела сесцi памiж дрэў i адпачыць, але баялася апазнiцца ў дарозе, а да таго ж... у лесе... Калi б яна была адна, лесу не пабаялася б, а Стасева прысутнасць настройвала яе на асцярожнасць... Хоць пра ваўкоў i разбойнiкаў нiхто тут не чуў. Ды маладзiца спалохалася б i зайца, каб той выскачыў...
Ах, гэты лес!.. Расцягнуўся - на дзесяць малiтваў... Хоць бы ўжо Курту з дому ўзяла, было б весялей... Ён там плакаў недзе, зачынены, i ў гэты час нават сабачая крыўда лягла на душы кавалiхi цяжарам.
Ах, каб жа хутчэй выехаць з гэтага лесу!.. Каб хоць на той узгорак узабрацца!.. Шарачыха зняла хустку i палажыла яе на вазку. Малая палёгка. Пот аплываў яе патокамi, а разам з iмi ападалi i сiлы. Ёй здавалася, што да ўзгорка, вiдаць, не дацягне, а што ўжо казаць пра тое, каб узняцца на яго!
Перад самым узгоркам, направа ад кавалiхi, з лесу выходзiла iншая дарога, i вось якраз цяпер на той бакавой дарозе пачуўся ляскат лёгкай брычкi. Шарачыха павесялела - цяпер яна, прынамсi, не будзе адна!.. Пайшла хутчэй i неўзабаве ўбачыла штосьцi накшталт двухколкi, вельмi спраўнай, са скураною стрэшкай. У гэтую рысорную двухколку быў запрэжаны прыгожы гнеды конь; усярэдзiне сядзеў нейкi пан, якога Шарачыха не паспела добра ўбачыць, бо экiпаж якраз павярнуў на шлях i аказаўся задам перад ёю.
"Ой, каб ты ж мяне ды падвёз!.." - падумала кавалiха, аднак не паспела папрасiцца, хоць i iшла блiзка за дрындулетам.
У гэтай двухколцы, такой адмысловай, ехаў пан Лоскi, памешчык i гмiнны суддзя. Ён вяртаўся з суда дахаты i напэўна ж ахвотна падвёз бы стомленую i прыгожую жанчыну, калi б заўважыў яе. Як на тую бяду, пан суддзя сядзеў глыбока задуманы i не толькi не заўважыў Шарачыху на паваротцы, але нават не чуў яе паспешлiвага дыхання.
Падарожнiкi дабралiся да падножжа ўзгорка. Двухколка валаклася памалу; следам за ёю кавалiха цягнула свой цяжар.
Да вяршынi ўзгорка было крокаў з дзвесце, - нялёгка. I кавалiха вырашыла зрабiць сабе палёгку за кошт каня. Доўга не думаючы, яна прычапiла дышаль свайго вазка да восi двухколкi.
План быў цудоўны: прычэплены дышаль трымаўся выдатна, вазок са Стасем ехаў яшчэ лепш, а маладзiца хоць трохi перадыхнула. Толькi б на ўзгорак!..
Сама яна iшла за вазком i, паддаўшыся стоме, аберуч моцна трымалася за яго край. Было ёй значна лягчэй, так лёгка, што ахвотна прайшла б такiм чынам удвая даўжэйшую дарогу, чым з дому ў млын. Ды што ты зробiш, калi на гэтым свеце чалавечыя радасцi вельмi хутка праходзяць!.. Яны праехалi ўжо да палавiны ўзгорка... Яшчэ толькi крокаў з пяцьдзесят да вяршынi... Дзякуй табе, конiчак, што ты нас сюды ўзвалок!.. Пара ўжо i адчапiць вазок ад двухколкi...
Конь раптам пайшоў рыссю, i двухколка, а за ёю вазок i Стась - падалiся з узгорка ўнiз!..
Шарачыха акамянела. Пакуль паспела крыкнуць "стойце!" - суддзёва двухколка i Стасеў вазок былi ўжо ў далiне.
- Ратуйце! - заенчыла маладзiца, бегучы за iмi з распасцёртымi рукамi. Маланкай у галаве яе прамiльгнула думка, што вазок можа перакулiцца ад любога каменя...
Але вазок плыў у пяску, як у пуху, малыя колцы круцiлiся i вiлялi, як шалёныя, Стась ад хуткай язды быў надзвычай задаволены... Суддзя, нiчога не ведаючы, быў не менш за Стася вясёлы, а конь яго, якому раптам палягчэла, ажно пырхаў ад радасцi i ледзь не рваўся ў галоп.
Спачатку Шарачысе здавалася, што яна дагонiць уцекачоў, што яе хоць пачуюць. Ды дзе там... Спынiлася, хочучы крыкнуць з усiх сiл, хоць бы i лёгкiя лопнулi. Аднак толькi раскрыла рот - i голас у яе замёр... Убачыла, як штосьцi ўпала з вазка. Дабегла блiжэй, - толькi хустка... Конь запаволiў... Яна наблiзiлася яшчэ больш. Ужо выразна ўбачыла Стасеву галоўку i ручкi, што так хораша ляжаць уздоўж...
- Стасiчак мой!.. Ратуйце!..
Вазок закалыхаўся i пакацiўся яшчэ хутчэй. Ужо i ручак малога не вiдно, i галоўка ледзь заўважаецца, ужо i вазок усё меншы ды меншы...
Шарачыха не магла зразумець, чаму гэта перад канём не вырасце земляны вал, чаму неба не перагародзiць дарогу, чаму дрэвы не перасцiгаюць двухколку. Колькi птушак сядзiць у гнёздах, бачыць матчын адчай, аднак нiводная не ляцiць на дапамогу. Каб хоць якая адна птушачка крыкнула таму пану "стой!", каб хоць каторы камень у такую цяжкую хвiлiну прачнуўся ад вечнай дрымоты. Дарма! Усё маўчыць...
Яна зiрнула на неба. Над самай яе галавой вавёрка спакойна абгрызае шышкi. Воблакi стаяць на адным месцы. Сонца смажыць, як i раней... Зiрнула на дарогу, а там - двухколка ўжо невыразная, а вазок ледзь-ледзь жаўцеецца. Здавалася, што ў тым няшчасным вазку ляжыць яе сэрца, гвалтоўна вырванае з грудзей, i павезлi яго бязлiтасна, богведама куды, а яно прывязана да яе нiткай, што ўсё танчэйшая ды танчэйшая. Яшчэ хвiлiна - i нiтка лопне, а разам з ёю i сэрца, i жыццё беднай мацi!
Двухколачка паступова ўсё меншала i знiкала памiж раскалыханай зелянiны дрэў. Ужо ён такi, як птушка... Цяпер на момант прапаў, потым зноў паказаўся... Зноў знiк...
Шарачыха працерла вочы, поўныя пылу i слёз. Нiчога не вiдно!.. Выбегла на сярэдзiну дарогi. Нiчога... Перайшла на другi бок... Штосьцi ўдалечынi мiльганула, ды раптам знiкла... Зняможаная ўшчэнт, прыцiснутая цяжарам болю, яна ўпала тварам на зямлю i, скруцiўшыся ў клубок, пачала выць, як самка, ад поўных грудзей у якой адарвалi малое.
Тады на ўзгорку, дзе яе напаткала бяда, паказаўся конiк у аглаблях, за iм - набожна выбрытая фiзiяномiя чалавека, якi сядзеў у невялiкай, але вельмi траскучай брычцы. Шарачыха не чула траскатнi, не бачыла, што нехта едзе, але затое ён, той падарожны, заўважыў скурчанага на дарозе чалавека i спынiў каня.
