Болеслав Прус - Стасевы прыгоды (на белорусском языке)

* Няхай над табой злiтуецца ўсемагутны бог! (лац.)

Шарак, заўсёды вясёлы, за чаркай рабiўся панурым. Ён не змог ацанiць камплiменты свайго сабутэльнiка i адказаў так гучна, што i Шулiм i яшчэ дзядзькоў некалькi пачулi:

- Браты - не браты!.. Каваль - ён хутчэй да слесара падобны, а арганiст... вядома ж, арганiст - да старца!..

- Што?.. Я - да старца? - закрычаў абражаны арганiст, пранiзваючы позiркам каваля.

- Ды яно так!.. Вы ж i молiцеся за грошы, i граеце прыгажэй, калi вам хто...

Шарак не дакончыў, бо ў гэты момант атрымаў бутэлькаю па цеменi, ажно асколкi шкла пырснулi ў столь, а лiпкая медавуха разлiлася па твары i святочным адзеннi каваля.

- Дзяржы яго! - гукнуў пакрыўджаны, не ведаючы, цi абцiрацца, цi даганяць арганiста, якi драпануў па лiнii, як яму здавалася, найкарацейшай, аднак жа i звiлiстай.

Прысутныя кiнулiся разбараняць. Выкiнулi за дзверы арганiста, а каваля пачалi разважаць, бо ён ажно калацiўся са злосцi.

- Я пакажу табе, божая дудачка! - крычаў Шарак, убачыўшы праз акно фiзiяномiю арганiста, больш чым заўсёды ўрачыстую.

- Юзэф!.. Кум!.. Пане каваль!.. - сунiмалi яго пасрэднiкi. - Пакiньце вы! Што вам злавацца на п'янага?.. Ён жа дурны, сам не ведае, што робiць...

- Я яго задушу, разбойнiка!..

- Пакiньце, пане Шарак!.. Што там душыць?.. Душыць не кожнага можна... Ён жа асоба духоўная, першы адразу ж пасля ксяндза!.. Яшчэ вас бог за гэта пакарае...

- Нiчога мне не будзе! - адказаў каваль.

- Вам, можа, i нiчога... Ды ў вас жа жонка, малое!..

Апошнiя словы паўплывалi цудоўна. Падумаўшы пра жонку i дзiця, раз'юшаны каваль супакоiўся i нават намагаўся прыглушыць у сабе жаданне помсты. Што праўда, дык праўда, - арганiст iдзе адразу пасля ксяндза; а што, калi адлупцуеш яго, а пан бог узлуецца i на жонцы або на дзiцяцi адплоцiць за крыўду?..

Выйшаў ён з карчмы страшэнна сумны.

"Ох, гэтыя дзецi, - думаў, - колькi з iмi клопату!.. У мяне ж толькi адзiн, а ўжо трэба галаву марочыць, шукаць настаўнiка, на чарку трацiцца... Ды яшчэ мяне за гэта на людзях ганьбяць, а я не магу адплацiць, бо за дзiця баюся... Ой, Стах, Стах!.. Каб ты ўжо хоць ведаў потым, колькi я за цябе адпакутаваў!.. Дай бог, каб хоць ужо баба не лаяла!

Дома без крыку не абышлося, але з таго часу Шарак яшчэ больш любiў свайго сына, пра адукацыю якога думаў так рана, з-за чаго вось i пляшку мёду на галаве расхвасталi. Прастадушны каваль за некалькi месяцаў забыўся пра сваю крыўду, але ж надта прыкра было, што пасварылiся з арганiстам, вучоным мужам, якi адзiн мог пакiраваць выхаваннем сынка, што ўжо сам хадзiў, мог гаварыць i наогул выказваў незвычайныя здольнасцi.

Тым часам прыйшло лета, а разам з iм i хвiлiна, у якую неспадзявана добра мелiся закончыцца кавалёвы бацькоўскiя клопаты...

* * *

Аднойчы мацi палажыла Стася ў садзе пад грушай, падаслала яму дзяружку, падгарнула кашульку i кажа:

- Спi тут, хлопчык, i не дзярыся, ягадка мая найсаладзейшая з усiх, якiя толькi пан бог стварыў i сонейка выграла!.. А ты, Курта, лажыся каля яго i пiльнуй, каб яго курыца не дзюбнула, або пчала не ўджалiла, цi нейкi нядобры чалавек не зрок. Я пайду палоць буракi, а як вы тут не будзеце добра сябе паводзiць, дык вазьму частаколiну i ўсе вам костачкi пералiчу!..

Але толькi ад думкi такое - пра страшнае пакаранне - яна схапiла хлопца на рукi, затулiла, нiбы ад крыўды якое ратуючы, пачала цалаваць, калыхаць на руках i прыгаворваць пяшчотным голасам:

- Гэта каб я цябе частаколiнай!.. Гэта Курту, сабачага сына, а не цябе!.. Мой ты клубочак, мой галубочак... сынулечка мой адзiны, залаты!.. А ты не смейся, Курта, кудлач ты!.. Не прыплюшчвай свае слепакi, не матлашы хвастом, бо я хутчэй з цябе, сам ведаеш, тры скуры здзерла б, чым на яго, майго Стасiка роднага, хоць галiначку абламала... Лю-лi, лю-лi, лю-лi!..

А Курта хвост пад сябе падгарнуў, зяпу ад гарачынi разявiў, язык чырвоны, як хустку, налева высалапiў. Сабака кемлiвы, хiтры!.. Сам сабе думае: "Гавары здарова, а я што ведаю, то ведаю. Колькi разоў прыходзiлася Стасеў сеннiчок сушыць, столькi разоў яму так пападала, што ажно ў кузнi чуваць было!.."

Так сабе думаў брахлiвы Курта, аднак маўчаў, бо ведаў, што за ўсе довады найлепшы бывае кiй, якiм усе сямейнiкi, а гаспадыня першая, адказвалi на сабакавы прэтэнзii.

А Стась тым часам цёр вочы тлустымi жменькамi, а льняную галаву так i прыкладваў да мамiнага пляча. Каб толькi мог разважлiва гаварыць, дык i сказаў бы ёй:

- Калi ўжо кладзеш, дык i кладзi, бо пасля гаршка малочнай кашы чалавеку спаць так хочацца!..

Хлопец ужо i сам, па сваёй ахвоце заснуў бы, але матцы здавалася, што яго трэба закалыхаць, i яна калыхала, спяваючы:

Што ты блукала,

Чаго шукала

У дуброве зялёненькай?

Я не цягаўся,

Дык адаспаўся

На пярыне пуховенькай!..

Толькi калi ўжо ён пацяжэў на руках i прымасцiўся галоўкай памiж плячом i грудзьмi, яна палажыла яго на дзяружку, тузанула Курту за мокры язык i, азiраючыся, пайшла ў свае буракi.

Зрэбная дзяружка, а пад дзяружкай зямля здалiся Стасю халаднаватымi i цвёрдымi пасля мамiных абдымкаў. Ногi яго выдатна спалi, а галоўка раптам прахапiлася, i ён узняўся на тлустых ручках. Хацелася зiрнуць, дзе мацi, а можа, i паплакаць услед? Але таму, што Стась быў яшчэ малы, добра разглядацца не ўмеў, ён, замест таго каб глядзець наперад, глядзеў пад сябе, на траву. Тым часам Курта добрасумленна лiзнуў яго раз i другi раз па загарэлым твары i пачаў шукаць у галаве, ды так шчыра, што Стась упаў на левы бок i падлажыў сабе пад шчаку тоўсценькi локаць. Хацеў яшчэ прыўстаць, нават успёрся рукой на дзяружцы, намагаючыся разблытаць ножкi. Але ў гэты самы момант пальцы яго ручкi разбеглiся, вiшнёвыя губкi растулiлiся, вочы заплюшчылiся надта хутка, ён заснуў. У ягоным узросце сон бывае дужы, як здаравенны мужчына: паложыць чалавека раней, чым пачне з iм дужацца...

Тады ад нядаўна скошанай сенажацi, дзе доўгiмi радамi стаялi задуменна насупленыя i пукатыя копы, павеяла ветрам, гарачым, як подыхi сонца. Вецер паказытаў прысадзiстыя копы, пасвiстаў у дуплах спарахнелых вербаў, што дарэмна старалiся адпалохаць яго памахваннем галiнак, працадзiўся цераз пляцень i павалокся па кавалёвым агародзе. Зялёнае бацвiнне буракоў з чырвонай аблямоўкай, танклявы кроп i пёрыстая пятрушка пачалi трэсцiся, як ад лiхаманкi, вiдаць, са злосцi, бо гэта гультаi - не любяць, каб iх зачапалi. А раскудлачаны бульбоўнiк, яркiя сланечнiкi i бледна-ружовыя макаўкi пачалi кiвацца, як жыды ў сваёй школе-бажнiцы, абураныя, вiдаць, легкадумнасцю ветру, якi адганяў пчол ад вулляў, а самой кавалiсе перакруцiў на галаве чапец, нягледзячы на тое, што хоць ёй i дваццаць адзiн год, а ўсё ж Стасева мацi i гаспадыня ўсяго, што ёсць у агародзе, у хаце, у хляве i на полi!..

- Ах, свавольнiк, свавольнiк!.. Ах, што ён тут вырабляе! - наракалi чырвонагаловыя макаўкi, загледжаныя ў неба сланечнiкi i буйны бульбоўнiк.

А круглыя лiсточкi грушы, пад якою мацi палажыла Стася, як старанныя нянькi, шапталi:

- Цiха, цiха, цiха!.. Вы ж мне дзiця разбудзiце!..

Курце, якi любiў дзейнiчаць, i, калi чаго лепшага не было, дык хоць парасят пацягаць за адвiслыя вушы, цяпер было нудна.

"Што гэта за парадак у свеце, - думаў ён. - Дзецi толькi спяць, гаспадыня забаўляецца зрываннем лiсця, дрэвы, замест сумленна працаваць, кiваюцца ды шалясцяць, бусел надрываецца клёкатам, а гаспадар з хлопцамi не робяць у кузнi нiчога, толькi мехам дзьмуць ды куюць?.. Ён малым малатком па кавадле: дзiнь, дзiнь, дзiнь, дзiнь!.. а хлопцы вялiкiмi малатамi па жалезе: бум, бум, бум, бум!.. Ажно iскры ляцяць. Я стаяў перад кузняй, дык бачыў..."

I, смуткуючы ад усеагульнай ляноты, працавiты Курта павалiўся на бок, аж зямля застагнала, распластаўся i ногi выцягнуў, а каб лепш выказаць сваю пагарду да ўсяго свету, прыплюшчыў вочы, толькi б нiчога не бачыць...

Тады перад позiркам яго нястомнай душы распасцерлася поле гаспадаровай капусты, дзе жыравала мноства зайцоў, якiя перабiралi лапкамi i настаўлялi вушы, як пальцы...

- Ох, i дам жа я вам дыхту, нягоднiкi! - гаўкнуў Курта i давай ганяць шкоднiкаў на ўсе бакi!..

Ганяўся, ганяўся, а поле распасцiралася бясконца, зайцы размнажалiся, як кроплi навальнiчнага дажджу, а гаспадар, гаспадыня i хлопцы, гледзячы на яго беганiну, крычалi: "Ай, Курта, якi працавiты сабака, нi хвiлiны не адпачыне!.."

А Курта выпрастаўся i так ужо бег, што ажно хвост, не паспяваючы за iм, застаўся недзе далёка ззаду. Ледзь дыхаў Курта, але пёр.

Раптам над галавой разаспанага сабакi пачала кружыцца муха i лаяцца тоненькiм галасочкам:

- Ах ты, кудлач, абiбочына!.. Наеўся парасячага цеста, увесь свет варушыцца на сонцы, а ты ляжыш, як калода, дрэмлеш!..

Сабака прачнуўся i ляснуў зубамi на муху:

- Бачылi дармаедку!.. Вякае, што ляжу, а я тут зайцоў з капусты ганяю!..

Не хочучы трацiць час на абарону сваёй годнасцi, ён выцягнуўся яшчэ выгадней i - вярнуўся да карыснай дзейнасцi. А муха ўсё кружылася над iм, хоць ён i моршчыўся, i кiпцюры настаўляў.

- Ах ты, кудлач, гультаiна!.. - пiшчала яна. - Сказалi табе дзiця даглядаць, а ты тут адсыпаешся, завала!..

З гэтага моманту кроп i пятрушка, бульбоўнiк, мак i сланечнiк, вецер у небе, дыханне соннага Стася, буслы на адрыне i малаты ў кузнi - усё паўтарала ў такт: