Масей Седнев - Раман Корзюк (на белорусском языке)
Наступiла паўза. Члены Калегii радзiлiся. Канваiры сядзелi моўчкi, апёршыся на вiнтоўкi, якiя яны трымалi ўвесь час памiж каленяў. У мiжчасе вывелi Кандраценю. Падсудныя абцерпiлiся, скаванасьць, што трымала iх увесь час у напружаньнi, аслабла. Непадатлiвая пастава Корзюка падказала заняць i iм больш цьвярдую пазыцыю. Калi iх яшчэ везьлi на суд ў "хлебнай" машыне, яны дагаварылiся, што будуць адмаўляцца ад дадзеных iмi на сьледстве паказаньняў. Прыгразiлi Каплеўскаму i Марцiновiчу даць бухлоў, калi яны ня будуць трымаць лiнii.
Пачаўся далейшы разгляд справаў.
Апытваўся Казьленка, родам з Нароўлi, упарты паляшук, як яго ахрысьцiлi ягоныя сябры. Адказваючы на пытаньне прыналежнасьцi да групы, ён заявiў:
- Я катэгарычна адмаўляю пытаньне аб прыналежнасьцi па той простай прычыне, што ня было куды належыць - нiякай кантррэвалюцыйнай ячэйкi ў ВПI ня iснавала - яе стварылi органы НКВД.
Карпiк хацеў спынiць зьняволенага пагрозай дадатковай кары за абразу органаў, але Казьленка, пайшоўшы на рызыку, працягваў:
- Органы НКВД пайшлi на вялiкае злачынства, арыштаваўшы i пасадзiўшы ў турму невiнаватых, маральна чэсных людзей, студэнтаў, адданых савецкай уладзе, гатовых служыць ёй сваiмi ведамi, сваiмi талентамi. Дзяржава затрацiла вялiкiя сродкi на нашае выхаваньне, чакаючы аддачы. Вы-ж перахоплiваеце нас, адразаеце нам дарогу ў жыцьцё. I напрошваецца пытаньне: хто тут з нас вiнаваты?
Заява Казьленкi сваёй нечаканасьцяй ашаломiла членаў Калегii. Карпiк загадаў вывесьцi Казьленку з салi суду. Быў абвешчаны перапынак. Падсудным невядома хто - падкiнуў аж дзьве перадачы. Канвой, распакаваўшы i агледзеўшы iх перадаў зьняволеным. Яны скончылi з ежай хутка. З другога паверху iм адчыняўся, як на далонi, увесь Пляц Свабоды, перакрэсьлены па дыяганалi дарожкай для шпацыру. Як заўважылi зьняволеныя, па дарожцы прахаджвалiся подруку Роза Шкляр з Голдзiнай, Камоцкая з Ларысай, Дзiчкоўская з Аўсеевай. Мусiць, гэта яны i прынесьлi перадачы. Дзiвiлiся, што iх прынялi ад iх. Падсудныя радавалiся - iх не забылi, яны ня выкрэсьленыя з памяцi, дзеля iх iдуць нават на рызыку. Гэта ўзвышала iх, надавала мужнасьцi, веры ў будучыню, спадзяваньне калi-небудзь - хоць праз дзесяць год - вярнуцца, выжыць, пабачыцца зноў.
Узнавiлася слуханьне. Без Казьленкi. Калегiя, вiдаць, разьлiчвала, што ягоная адсутнасьць запалохае падсудных, застрахуе ад выпадаў, непажаданых для судзьдзяў. Але разьлiк быў няправiльны: адсутнасьць Казьленкi змабiлiзавала актыўнасьць ягоных сяброў. Перадача ад студэнтак таксама паддала аптымiзму, зьмянiла настрой. Кожны з ячэйкаўцаў адмаўляў свае паказаньнi на допытах, спасылаючыся на тое, што яны былi вымушаныя сьледчымi. Гэта нямала бянтэжыла Калегiю.
Дзюндзiн, блiзкi сябра Казьленкi, запярэчваючы свае паказаньнi, пачаў неспадзявана з крытыкi Рамана Корзюка, i было напачатку невядома, куды ён гне.
- Таленавiты фiлiстэр, дылетант, Корзюк неяк трапiў у поле вашага зроку i вы збудавалi на iм эфэмерную нацдэмаўскую групу ў ВПI, назваўшы яе адгалiнаваньнем арганiзацыi "Саюз вызваленьня Беларусi", дарэчы таксама выдуманай органамi НКВД. Корзюк хадзiў у Польшчу - я ня ведаю, цi па сваёй волi, - вярнуўся адтуль, дык i судзiце яго за пераход гранiцы. Праўда, ён сваю вiну ўжо направiў, вярнуўшыся дахаты. Але, скажэце, пры чым мы тут? Мы ў Польшчу не хадзiлi, а iншай вiны ў нас няма, прынамся ў мяне. Прашу суд вылучыць справу Корзюка асобна. Я не хачу адказваць за неабдуманую анарха-рамантычную авантуру Корзюка.
Ячэйкавец, паэт Суднiк, адмаўляўся слаба, гаварыў, што ў яго, апрача нацыяналiстычных, ёсьць i вершы, прысьвечаныя Сталiну. Агульнай лiнii ён ня трымаўся, iшоў, як i Дзюндзiн, на раскол, даказваў сваю нявiнаватасьць у надзеi, што яго апраўдаюць.
Калегiя гэткiм парадкам апытала ўсiх ячэйкаўцаў i пабачыўшы, што падсудныя пайшлi на адмаўленьне, зьмянiла тактыку: пачала дапытваць сьведкаў.
Зьявiлася ў салi суду Камоцкая, засяроджаная, нэрвова нацягнутая.
- Грамадзянка Камоцкая, у нас да вас толькi два пытаньнi, - зьвярнуўся да яе старэйшы з членаў Калегii, што сядзеў поруч Карпiка. - Першае: пацьвярджаеце вы свае паказаньнi ў мiлiцыi адносна зброi, знойдзенай у Рамана Корзюка на ягонай кватэры? Iнакш кажучы, цi пацьвярджаеце вы факт, што зброя, знойдзеная мiлiцыяй у Корзюка, належыла менавiта Корзюку? I другое пытаньне: цi вядомы быў вам факт прыналежнасьцi Корзюка да нацыяналiстычнай, нацдэмаўскай арганiзацыi? Паколькi вы былi ў блiзкiх адносiнах з падсудным, вы можаце дапамагчы нам высьветлiць гэтыя пытаньнi. Прашу!
Камоцкая стаяла некалькi сэкунд моўчкi - думала, як-бы ня ведала, з чаго пачаць, i, надумаўшыся, лагодна ўсьмiхнулася, нявымушана, свабодна, ейны твар, напачатку пахмуры, асьвяцiўся, у вачох зайгралi, цяплынёй сагрэтыя, блакiтныя iскрынкi - iмгненна яна пахарашэла, гэта кiнулася ў вочы ня толькi Раману. Камоцкая загаварыла:
- Паважаны суд! Дазвольце мне пачалавечаму, як ня ў судзе, як - калi-б мы сядзелi за сталом недзе ў гасьцях i мiрна гутарылi мiжсобку - душэўна i адкрыта, i вы захацелi-б у мяне запытацца, як я чуюся сёньня? Ведаеце, што я сказала-б! Я адказала-б: "Балiць сэрца: мае дарагiя сябры i знаёмыя ў бядзе i я нiчым не магу дапамагчы iм. Можа-б вы заступiлiся за iх, невiнаватых?"
Усьмешка з твару Камоцкай зьнiкла, i яна змоўкла, застыгла, быццам чакаючы адказу. Але адказу яна не пачула, толькi тое, што яна свабодная i можа iсьцi.
Увайшоў студэнт Шынкевiч, нэрвовы, але рашучы. Нiразу ня зiрнуўшы на сваiх учарайшых сяброў, павярнуўшыся тварам да суду i выслухаўшы ў нецярплiвасьцi пытаньне, ён пачаў:
- Прыемна суду заявiць - атмасфэра ў iнстытуце ачышчана ад смуроду! Мы адчуваем сябе добра бяз сыканьня зьмяiнага гнязда нацыяналiстаў! Дзякуем нашым слаўным органам за разгром гэтай шайкi-лейкi! Я пачну канкрэтна, хто чым займаўся ў iнстытуце. Я не баюся...
Шынкевiч сьведчыў супраць Корзюка, Казьленкi, Дзюндзiна, абвiнавачваў усю групу. Як ён сьцьвярджаў - група дэманстрацыйна размаўляла толькi пабеларуску - ня толькi на занятках, а i ўсюды: у iнтэрнаце, у студэнцкай сталовай, на вулiцы, у трамваi, у тэатры, у кiно. Нават падчас дыскусiяў на сэмiнары па расейскай лiтаратуры яны прынцыпова гаварылi пабеларуску. Зьбiралiся адзiн у аднаго, iгнаравалi заняткi, афiцыйны ўнiвэрсiтэт замянялi сваiм, нелегальным, хатнiм. Нiхто з iх нiколi не хадзiў на палiтзаняткi - маўляў, яны й так усё ведаюць. Найчасьцей група зьбiралася на кватэры ў Рамана Корзюка. Корзюк iнфармаваў сваiх гасьцей аб сваiх кантррэвалюцыйных кантактах, я ўпэўнены - з асобамi, што кiруюць кантррэвалюцыяй.
Карпiк ня спыняў Шынкевiча, пакуль той у запале грамiў ячэйкаўцаў. Слухаў, назiраў, якое ўражаньне робяць на падсудных сьведчаньнi Шынкевiча. I толькi, калi Шынкевiч выдахся, Карпiк адпусьцiў яго.
У залю ўвялi Казьленку. Раман Корзюк узьняў руку, прасiў слова. Слова яму не далi. Карпiк сказаў, як адсек:
- Разгляд справаў закончаны, вiна падсудных устаноўлена, засталося пытаньне вызначыць кару.
I Калегiя ў поўным сваiм складзе, уключна з пракурорам, зьнiкла - было вiдаць падсудным - за дзьвярыма сумежнага з трыбунай пакойчыку.
Падсудныя чакалi прысуду. Скаваныя страхам, яны сядзелi моўчкi. Марцiновiчу стала дрэнна - ён баяўся расстрэлу, абвiс у сваiм крэсьле. Канваiр бачыў гэта, але ня выказваў турботаў за лёс зьняволенага.
Не прайшло i дзесяцёх хвiлiн, як дзьверы сумежнага з трыбунай пакойчыку энэргiчна адчынiлiся i старшыня Спэцыяльнай Калегii Вярхоўнага суду БССР Карпiк - за iм iшлi гуськом усе члены Калегii - скамандваў:
- Суд идет! Встать!
Зьняволеным быў абвешчаны вырак пяць i дзесяць год. Бяз права абскарджаньня. ("Приговор окончателен и обжалованию не подлежит".) Нiводнага апраўданага.
...Ля ўваходу ў будынак Юстыцыi на Пляцы Свабоды засуджаных чакала "хлебная" машына. Коламi наступiўшы на тратуар, прыцiснуўшыся задам да ўваходу i раскрыўшы, як зяпу, заднiя дзьверы, яна чакала на свае ахвяры, гатовая iх праглынуць.
40
Вялiкая камэра для засуджаных - гула, ня сьцiхала праз усю ноч - нiхто не лажыўся спаць у чаканьнi выклiку на этап. Камэра бiтком набiта - у яе прыбываюць усё новыя i новыя засуджаныя. Ажыўленьне. Гамана. Радасьць, што, нарэшце, павязуць з турмы куды-небудь на працу. На абы-якую - ня страшна. Толькi-б хутчэй адсюль. Да суда сядзелi-ж год, паўтара i болей - ня бачылi сьвету Божага, замураваныя i змардаваныя. Усё роўна куды - на Калыму, у Котлас, на Iндыгiрку, у Нарым. Прыбылыя знаёмiлiся мiж сабой. Гутарылi. Узбуджаныя, што яны ўжо, можна сказаць, едуць, апавядалi кожны пра сваё - па якой стацьцi прайшоў, колькi атрымаў. Знаходзiлiся такiя, што ўжо ведалi, калi i куды будуць браць на этап. Пашыралася здагадка, што фармуецца эшалон на Калыму, але што пакуль даедуць да Ўладывастоку, Ахоцкае мора замерзьне i давядзецца зiмаваць недзе на Амуры, чакаць вясны. Зазначалася, што на Калыму бяруць толькi з вялiкiмi срокамi - з малымi завозiць туды не аплачваецца. Адбор строгi - толькi з добрым здароўем i маладых, каб маглi вытрымаць Запаляр'е i каб былi адпорны на цынгу.
