Масей Седнев - Раман Корзюк (на белорусском языке)
Як прызнаваўся Цiмошка, у пошуках нацдэмаў, у пошуках адпаведных нацыянальных мадэляў-тыпаў, была змадэляваная ўся Беларусь. Гэтыя мадэлi, жывыя людзi, былi цяпер у руках сьледчых, i з iмi яны гулялi, як толькi хацелi. Рыхтавалi iх да судовага адкрытага працэсу. А працэс той ня выходзiў. Бiцьцё i запалохваньне не дапамагала: мадэлi, паразумнеўшы, пачалi адказвацца ад сваiх пачатных сьведчаньняў. Скалочаныя сьледчымi нацыяналiстычныя групы пачалi развальвацца. Адпала, такiм чынам, гэтак званая групавая кантррэвалюцыя, адпала iдэя адзiнай, кiраванай Цэнтрам, нацдэмаўскай арганiзацыi. Цiмошка, узяўшы гэтую акалiчнасьць пад увагу, катэгарычна выступаў супраць адкрытага працэсу.
Ня вышла i з лiдэрствам. Разнаколерную масу нацдэмаў ня было каму ўзначалiць. Разьлiк на вядомых беларускiх дзеячоў правалiўся дзеля iхнай ужо фiзычнай адсутнасьцi, а стварыць нейкае калектыўнае кiраўнiцтва ў НКВД ня было магчымасьцi. Урэшце, у самiм беларускiм НКВД адбылiся вялiкiя зьмены: Яжоў не пашкадаваў i яго - пачысьцiў. Прыйшлi новыя людзi, што не маглi, дый надта не хацелi разьбiрацца ў справах нейкiх там нацдэмаў. Былi ўжо важнейшыя справы. I было пастаноўлена судзiць нацдэмаў проста. Час не чакае!
Цiмошка сядзеў у Бярэзiна з выяўна задаволенай мiнай. Нарэшце, яму ўсё ўдалося. Няма Бэрмана. З нацдэмамi будзе так, як ён i казаў. Ня толькi "будзе" а ўжо ёсьць - Ульрых з сваiм трыбуналам ужо тут. Працуе. Пушкiна, ягонага супэрнiка, таксама няма. Няма i трацкiстаў. Бойку выйграў ён. Што значыць мець галаву, бачыць наперад!
- Як мы аформiм справу вашых нацдэмаў для Масквы? - запытаўся ў Цiмошкi Бярэзiн.
- А ўжо-ж аформiм. Аформiм! Афармляў дасюль, аформлю й цяпер!
Цiмошка быў усьцешаны ўсьведамленьнем сваёй незаменнасьцi. Пра Бярэзiна-ж думаў, седзячы перад iм: "не на доўга ты, браце, сюды прыехаў, будзе табе тое, што й Бэрману".
- Я прапаную, таварыш Бярэзiн, у справе нацдэмаў наступнае. Я дасканала ведаю - Масква больш ня цiкавiцца беларускiмi нацдэмамi. Два гады таму - так! Сталiн асабiста патрабаваў громкага нацдэмаўскага працэсу, з Чарвяковым на чале, дарэчы колiшнiм ягоным супрацоўнiкам у Нацыянальнай сэкцыi. Ня здраджу вам, калi скажу - Сталiн быў незадаволены беларускiм НКВД, як пагранiчным НКВД, i Бэрман хацеў нажыць сабе палiтычны капiтал на беларускiх нацыяналiстах. Ды Сталiна не ашукаеш - нацдэмамi Бэрман не адкупiўся. Зрэшты, наколькi я разумею, у Сталiна цяпер iншае на ўме. Сталiн хоча прымiрыцца з Гiтлерам. Але гэта ўжо па-за нашай тэмай. У справаздачы Маскве мы напiшам: адкрыты працэс нацдэмаў больш немэтазгодны таму, таму i таму, але што галоўка нацдэмаўскай арганiзацыi ўжо, падкрэсьлiваю, "ужо" абезгалоўлена, а драбнейшыя нацдэмы ўжо, падкрэсьлiваю, "ужо" прапушчаны праз Вярхоўны суд БССР i праз "Тройку" i што кара ў дачыненьнi да ўсiх дапушчана самая максымальная. Вось i ўсё. Гэта задаволiць Маскву. Паўтараю, нацдэмаўская справа больш неактуальная. Сталiн iграў на ёй, пакуль было актуальнае польскае пытаньне. Польшча для Сталiна больш ня iснуе. Ня iснуе i нацдэмаўскае пытаньне.
Бярэзiн уважлiва слухаў Цiмошку, хоць i ня надта разьбiраўся ва ўсiх тонкасьцях разважаньняў Цiмошкi. Але Бярэзiн быў задаволены, што, нарэшце, ён збудзе справу нацдэмаў, як самую незразумелую для яго. Папрасiў Цiмошку аформiць справаздачу для Масквы зараз-жа.
Цiмошка, пакiдаючы Бярэзiна, буркнуў:
- Аформлю! Аформлю! Як мы й дамовiлiся.
Тым-жа часам у падвалах будынку НКВД на Савецкай i Ўрыцкага, у турме на Валадарскага афармленьне iшло iншае: працаваў меч дыктатуры пралетарыяту. Як каму пашэнцiць: пяць, дзесяць, пятнаццаць. Горш, калi хто трапляў да Ульрыха. Той ў камэры сьмяротнiкаў чакае памiлаваньня ад Калiнiна.
Нацдэмаўскi карыдор у будынку НКВД ачышчаўся. Iшлi суды. Засуджаныя рыхтавалiся на этап.
Марцiновiч, Каплеўскi i Шыракоў былi ўпiхнутыя разам у этапную камэру. Рэшту раськiдалi, каго куды. Чакалi з нецярпеньнем, калi iх павязуць куды-небудзь. Нiчога ня ведалi пра Рамана Корзюка. Можа яму пашэньцiла, i ён ужо ў дарозе. А iх во ўсё марнуюць, гоняць у лазьню - мыць. Бралi-б на этап ня мылi-б. Пашто на дарогу?
Толькi цяпер прызнаўся Марцiновiч - дасюль усё хаваўся, - што ён пiша вершы - сэнтымэнтальна-чульлiвыя, як ён сам iх абазначыў. Напамяць зачытаў некаторыя з iх Шыракову. Таму, як празаiку, вершы не спадабалiся, але Марцiновiч не пакрыўдзiўся - ён пiша iх не для каго-небудзь а для сябе, для свайго задаваленьня.
Стаялi перад дзьвярыма. Чакалi, калi адчыняць дзьверы i пагоняць гуртам у лазьню.
- А можа якраз з лазьнi ды ў вагоны?
- Няго-ж! Так табе й гатова! А як прастудзiшся? Нашто ты тады iм?
- Ну, выкiнуць з вагону i ўсё. Вялiкая бяда!
- Пачакай. Пачакай. Павязуць! Не сьпяшайся! Будзеш яшчэ прасiцца назад у турму, як навозiшся тачак.
- Можа ты й баiшся тачак. Я - не!
- Герой гэтакi!
- Ну вось i лазьня.
Дзьверы адчынiлiся i адмысловы чалавек, з вялiкiм ключом у руках, павёў у лазьню.
Зьняволеныя радвалiся, калi iх вадзiлi ў лазьню: апрача задаваленьня ачуняць трохi пад гарачай прышнiцай, можна яшчэ прачытаць турэмную пошту надпiсы на сьценах лазьнi, што як правiла пакiдалi тыя, што мылiся перад iмi. Вахманы сьцiралi гэтыя надпiсы, але ня ўсё яны маглi сьцерцi - зьняволеныя ўмудралiся рознымi спосабамi пакiнуць пасьля сябе сьлед, пераважна выбiваючы на сьценах сваё прозьвiшча цi яшчэ што-небудзь.
Марцiновiч быў вялiкi ахвотнiк рашчытваць надпiсы: ня стане пад душ, пакуль не агледзiць сьцены, не рашчытае надпiсы. Ня ўпяршыню ён вычытваў прозьвiшча Дудара. Але сёньня яго ўжо няма. Замазана вапнай. I замазана толькi ягонае прозьвiшча. Можа ўжо яго i самога няма? Сустрэць прозьвiшча свайго знаёмага, пагатоў прозьвiшча вядомага чалавека заўсёды было нейкай падтрымкай, а то й радасьцяй: ага, тут ня толькi я, ёсьць i знатнейшыя за мяне, што пакутуюць за тое, што й я. Што-б гэта азначала, што Дударава прозьвiшча замазанае? Гэта трывожна. Дрэнная сёньня камунiкацыя. Прозьвiшчы ўсё незнаёмыя.
Калi вярнулiся, памыўшыся, у камэру, зьдзiвiлiся - упхнулi яшчэ аднаго вязьня, з сьсiвелай галавой. Дзевяноста дзён праседзеў у камэры сьмяротнiкаў. Надыйшло памiлаваньне. Расстрэл замянiлi на пятнаццаць год. На пытаньнi камэрнiкаў адказваў скупа. На гутарку iшоў неахвотна. Пайкi свае не зьядаў. Цясьцяную, ён клаў яе на падваконьнiк сушыцца.
Петрака Шыракова ён цiкавiў, як тып. Добры быў-бы для апавяданьня. Пятрок бачыў, што "тып" сумуе, ня можа ўседзiць на адным месцы, як-бы шукаючы нейкага занятку. А занятку ня было нiякага, i "тып" нэрваваўся. Пятру прышло ў голаў зрабiць з хлеба шашкi. Зрабiў. Высушыў. Шашкi, як косьць. Вуглём накрэсьлiў на падлозе шахматную дошку.
- Вы, здаецца, добра гуляеце ў шашкi? - амаль шэптам зьвярнуўся да "тыпа" Шыракоў. - Згулялi-б можа?
"Тып" нiчога не адказаўшы, вачыма даў зразумець, што ня супраць. Гуляў добра, але заўсёды прайграваў, нэрвуючыся. Гатовы быў праседзець цэлы дзень. Уначы ён спаў мала, i калi, бывала, ня спаў i Пятрок, "тып" прасiў яго згуляць. Шыракоў ахвотна пагаджаўся, хочучы разгаварыцца з "тыпам". I "тыпа" прарвала - прост пачаў спавядацца перад iм. Расказаў усю сваю гiсторыю. Жыў на хутары, хоць i не на сваiм. Многа разоў хадзiў у Польшчу. Вяртаўся адтуль з малымi даручэньнямi. Палякi плацiлi ня шмат. Але бяз iхнай памогi ня мог пражыць - дзесяцера дзяцей. Дый наогул, жыўшы пры гранiцы, любiў - ад суму, дзеля самога мастацтва - часам схадзiць у "госьцi" да палякаў. Сплавiў да iх нямала нашых людзей - кулакоў i ўсякiх iншых дуракоў ("тып" любiў гаварыць пад рыфму). Траплялiся i вашыя студэньцiкi. Памятую, аднаго. З бацькам, маткай i сястрой, збыў туды. Прыгожы, ладны хлапец, хоць нейкi i нарваны. Усё не хацеў разам з бацькамi iсьцi ў Польшчу - спакушала хлапца дзеўчына. Аж на хутар з Менску прыбегла. Лiплi адзiн да аднаго. Бяды з iмi набраўся. Ды ўсё-ткi сходаў i iх. За людзей палякi плацiлi болей.
- А вы ня памятаеце прозьвiшча "студэньцiка"?
- Чаму-ж не! Памятаю. Мае дзьве сястры выйшлi замуж за Корзюкаў, дык мне гэтае прозьвiшча ўелася. I студэнт той быў якраз Корзюк Раман. Кажу, ладны быў хлапчына. Мае старэйшыя адразу ўкокалiся ў яго.
Шыракову ўсё гэта здавалася проста неверагодным - нагэтулькi гэта ўсё было нечакана. Але гэта была надзвычайная навiна. Шыракоў быў цяпер цалкам перакананым, што Раман Корзюк сапраўды быў за мяжою. Ня хлусiў. Шыракоў схiльны быў думаць, што, як i ўсё iншае, НКВД выдумала i гэтую гiсторыю з Корзюкам.
- Дык вы хiба ведаеце i такога тыпа, як Кандраценя? Ён у нас на судзе сьведчыў супраць Корзюка.
- Лепш не гаварэце. Канечне-ж, ведаю. Ён утапiў, загубiў не мяне аднаго. О, гэта тып, маеце рацыю! Круцiўся ўсё жыцьцё i цяпер круцiць. Я ня верыў яму нiкалiва. Але ён мяне ўсё-ж забрытаў. Праз яго i я тут, дурны Шаркевiч.
Для Шыракова, Марцiновiча i Каплеўскага адчынiлася новая, дасюль няведамая старонка ў iхнай справе. Яна набыла нейкую таямнiчасьць. Яны ня ведалi дасюль, што стаяла за iмi, як яны былi абкручаныя. Вобраз Корзюка паўставаў перад iмi ў новым асьвятленьнi.
Ад Шаркевiча (ён толькi можа мiжвольна назваў сваё прозьвiшча) хлопцы даведалiся i яшчэ аб адным: у камэры сьмяротнiкаў сядзяць нейкiя Касянкоў i Дайлiдовiч. Чакаюць - можа памiлуюць. Для хлопцаў было ясна, хто такiя Касянкоў i Дайлiдовiч. Усё перавярнулася ў iхных душах - яны ў адну хвiлiну зрабiлiся дарослымi, раптам пабачылi. Што? Яны зiрнулi ў твар жыцьця, якога дасюль ня ведалi. У iх адпала ранейшае ўяўленьне аб iм i нарадзiлася новае, больш страшнае, але больш праўдзiвае. Гэтая праўда будзе iм патрэбна для будычынi. Для самазахаваньня.
