Масей Седнев - I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)

Седнев Масей

I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)

Масей Сяднёў

I той дзень надыйшоў

Раман

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Мала карысьцi ад слоў, веры каторым няма

Мiкола Гусоўскi

Дзеля чаго яна назвала мяне Юзiкам i пры якiх абставiнах, я скажу пазьней, значна пазьней, калi яна ўжо будзе дарослай. Цяпер-жа яна яшчэ малая, ёй ня болей, як адзiнаццаць год, i, думаю, што яна ня ведае яшчэ, як мяне завуць наогул. Дый у яе няма нiякай патрэбы ведаць, як мяне завуць. Зрэшты, яна са мной дасюль яшчэ нi разу й не гаварыла - саромiцца. Пры сустрэчы апушчае вочы долу - глядзiць толькi на мае жоўтыя гарадскiя бацiнкi, у якiх я ўсё яшчэ хаджу, ня ськiдаю, хоць з Менску я прыехаў да сваiх бацькоў болей як тыдзень таму назад i мог-бы ўжо прывыкнуць зноў хадзiць босым, як i ўсе тут ходзяць. Яна таксама босая. Ёй, вiдаць, падабаецца, што я апрануты пагарадскому i, значыцца, не такi, як усе. Ёй таксама падабаецца, што я - студэнт, дадам адзiны на ўсю вёску. Я ўжо на той ступенi, што нават магу не хадзiць на працу ў калгас, не пеклавацца, як усе, магу хадзiць панiчом, прастойваць нямаведама чаго цэлымi гадзiнамi на нашым мосьце праз рэчку Сьвiнку, што прабягае памiж ейнаю i маёю вёскамi, разьдзяляе iх. На гэтым мосьце, бывала, сыходзiлася ў сьвяточныя днi моладзь з абедзьвюх вёсак - Мокрага Першага i Мокрага Другога. Цяпер, як настаў калгас, моладзь зьбiраецца тут рэдка - трэба i ў сьвяты працаваць.

Вось i сёньня я на мосьце толькi сам: рабочая-ж пара, пагодны дзень i ўсе - на полi. Гляджу, як унiзе, перад самым мостам, там, дзе глыбей, боўтаецца дзятва - адна малеча. Дае нырца, выплывае наверх, пырскаецца i як у гэтых пырсках ламаецца на аськепкi сонца. Дарослыя-ж будуць купацца-мыцца ўвечары, калi сьцямнее i можна будзе лезьцi ў ваду голым, бяз трусiкаў - такiх рэчаў тут нi ў кога няма.

Яна таксама - бачу па ёй - хацела-б плёхацца разам з малымi, каб толькi ў тым купеле былi адны дзяўчынкi i ня было хлопчыкаў. Яна стаiць там, унiзе на беразе, i прыглядаецца - дзiўна! - якраз да хлопчыкаў, асаблiва, калi яны, голыя i загарэлыя, вылазяць на бераг. Час-ад-часу - я гэта бачу - яна кiне на мяне няўпрыкмяць свой сарамлiвы погляд. Але я сябе ня выдаю, што прыкмячаю гэта. Яна там, унiзе, на поплаве, не адна - з ёю гусi, цэлы статак. У руках трымае доўгую хварасьцiну - кiруе ёю гусей. На галаве ў яе гарыць чырвоны банцiк, коскi зьвiсаюць да пояса. Зiрк - як у Божай Мацеры: выразьлiва ясны, кiдкi i як-бы задуменна-засмучаны. Гэта калi яна глядзiць прама на цябе. Зiркне-ж збочлiва - як апалiць. Яна ўся пайшла ў матку - у маткi-ж таксама лахматыя, з роськiдам, бровы, чорныя, як воранава крыло. З-пад iх зораць на цябе прадонныя вочы, гульлiва-мiтусьлiвыя. Завуць ейную мацi Хiмай. У Мокрым яна адна такая. Гавораць, што свой пачатак Хiма ўзяла ад маладога цыгана-ганчара, што езьдзiў па ваколiчных вёсках з гаршкамi i, бывала, спыняўся нанач у ейных, Хiмiных, бацькоў. Дачцы-ж, хоць яна й пайшла ў матку, дадалiся яшчэ й бацькавы рысы - выйшла прывабная харашуня, што й стаiць вось цяпер перада мною ўнiзе з статкам гусей i хварасьцiнай у руках.

Мой знаёмы, настаўнiк Вяркееў, з якiм я сябрую, неяк сказаў мне, што ў ягоным трэйцiм класе сярод дзяўчынак - яна самая прыгожая, хоць i не самая пасьпяховая i што з ёю трэба займацца дадаткова. (Бацькi вучняў казалi мне, што Вяркееў спамiж настаўнiкаў найбольш адукаваны чалавек, хоць дасюль у гэтым я ня мог пераканацца.)

Вяркееў угледзеў мяне на мосьце. (Ён чакаў майго прыезду, пытаўся ў бацькi, калi я буду.) Iмчыць з горкi ад школы. Вiтаецца:

- Што й ты пасьвiш гусi з маёй Дусяй?

Гэта мяне абыйшло - якая яна яго? Што толькi вучыцца ў яго? А, зрэшты, якая яна мая? Таксама-ж не мая. Але ўсё-ткi я ня ўзьлюбiў. што Вяркееў - мот назваў яе сваёй, ды яшчэ наўзьверх Дусяй. Дасюль яна была для мяне толькi "яна", без якога колечы iмя, як сымбаль, а цяпер яна была названая Дусяй, i гэтая канкрэтнасьць як-бы разьвянчала яе. Але гэта глупства. Вунь яна ўзьняла хварасьцiну - пагнала далей паўз рэчку сваю гаману i штосьцi засьпявала, мне падумалася - на разьвiтаньне са мною. Як-бы там нi было, я ўпэўнены, што яна сьпявае не для сябе, а для некага, i той "нехта" - цешу я сябе - гэта я, хоць i лаўлю сябе на тым, што ўсё гэта - хiмэра, хачу верыць, што я ўсё-ткi здольны ацэньваць рэчы рэальна, бачыць iх у сапраўдным сьвятле. Ды зноў-жа, я хачу, каб рэчы выглядалi прыгажэй, як яны ёсць на самай справе. Мне падабаецца падманьваць сябе.

Гусi ня надта слухаюцца яе - хутка, як качкi, уцякаюць у рэчку, гагочуць, як ашалелыя, б'юць паветра крыльлем. Яна канчае сьпяваць, пачынае - гэта вiдаць па ейнай паставе - гаманiць з iмi. Наiўная, угаварвае iх, непаслухмяных.

Гэта ўжо каторы дзень, як я прыкiпеў да гэтага моста - падоўгу стаю на iм, быццам любуюся хараством вясковага навакольля: жытам, што тут-жа, побач, направа ад нашай школы; нашаю рэчкаю; ветраком (налева ад мяне), што апусьцiў крыльле, задумны ў сваёй нярухомасьцi; а яшчэ далей - трымя стройнымi вязамi на даляглядзе. (Усё роўна, як я не маскуюся, можна заўважыць, што я стаю тут ня так сабе. Але няўжо можа нехта падумаць, што я любуюся ёю? Баюся, што магу праслыць дзiваком.)

Вяркееў мне перашкаджае - усё не адыходзiцца. Балбоча i балбоча. Яму, кажа, некуды дзецца - заняткаў у школе ўжо няма, на лета нiкуды не паехаў, прападае ў Мокрым. Асаблiва не па сабе яму ўвечары. Да дзяўчат пад хату дзеда Мельнiка, куды яны зьбiраюцца пасьля працы i да пазна валтузяцца з хлопцамi, Вяркееў ня ходзiць - кажа, "грубая матэрыя", хоць, як я пазьней пераканаўся, лiпне да гэтай "грубай матэрыi". Ён, кажа, любiць толькi дзявочыя галасы. Любiць, як яны сьпяваюць, як iхныя песьнi ў вечаровай ядранасьцi пакрываюць прастору на некалькi кiлямэтраў наўкруг, як, пачуўшы iх, у якой-небудзь суседняй вёсцы адгукаюцца iм сваёю песьняй. Дрэнна толькi, кажа, што перашкаджаюць дзяўчатам хлопцы - шчыплюць iх, i тыя тады верашчаць да зьнямогi. Але iх, дурнiцаў, сьцiшаюць хлопцы, каб яны не перашкаджалi спаць дзеду Мельнiку.

Далёка сваiх гусей яна не пагнала - вяртаецца ўжо назад да мосту. Яна тут круцiць iх цэлы дзень. Пабачаўшы, што я стаю тут не адзiн, а з Вяркеевым, ейным настаўнiкам, закрычэла на гусей. "Чаму ўсё-ткi ён назваў яе "сваёю Дусяй"? Я хацеў ужо загаварыць з ёю, але вось прыбег ён".

- Загляньма ў сельсавет, зачараваны! - i бадай не пацёг мяне, узяўшы пад руку.

Да сельсавету ад моста ня болей як трыста-чатырыста мэтраў. Побач сельсавету - Сельпо. У будынку сельсавету месьцiцца i нашая пошта. Там-жа сядзiць i фiнагент, мой далёкi сваяк. Сельсавет i Сельпо, з невялiкай памiж iмi добра падмеценай пляцоўкай, i становяць наш "Цэнтр". Побач гэтага "Цэнтру" стаiць i ейная хата. Гэтаю хатай i канчаецца вясковая вулiца. Сюды, у "Цэнтр", прыходзяць сяляне з ваколiчных вёсак - пачуць новасьцяў, купiць што-небудзь, або й проста "на людзей паглядзець i сябе паказаць".

Насустрач - бачу - iдзе ейная мацi. Можна сказаць - бяжыць. Босая. Рыхтык цыганка. Або не - грачанка. Я вызваляюся з-пад апекi Вяркеева i гатовы ўжо быў прывiтацца з ёю, Дусiнай мацi, як яна апярэдзiла мой намер i сама - яшчэ здалёк - прывiталася першай, выразна ськiроўваючы сваё вiтаньне да мяне. Вяркеева яна як-бы й не прыкмячае.

- Чула, што прыехаў, а ня бачылася яшчэ, - i падае мне руку. - Заўсёды-ж, як прыедзеш, бяжыш, коцiсься з горкi сюды. Цi нешта ўжо забыўся на нас?

"Бяжыш, коцiсься з горкi" гэта ў яе азначае месца, дзе стаiць нашая хата i адкуль я "бягу, качуся". На правым, вышэйшым беразе рэчкi, нашая хата й сапраўды выглядае як на горцы - узьнятай, паднесенай, асаблiва калi глядзець на яе зьнiзу, з моста. Я, калi трэба было ў Сельпо, у сельсавет, або яшчэ куды, сапраўды ня йшоў, а бег праз мост - якога ня мiнеш - i Хiма, мацi Дусi, магла бачыць мяне, бягучага, у вакно з свае хаты.

- Я-ж усiм i кажу, - недарэчы гаворыць яна, - што гэта за Масееў сын - ня ходзiць, а бяжыць i пры сустрэчы, ласкавы, кожнаму скажа "Добры дзень!" - i старому i малому.

Гэта яна ўжо гаворыць як-бы Вяркееву, а мне чамусьцi сорамна, што яна гаворыць гэта, пагатоў пры Вяркееве.

- Ня бачыў мае Дусi? - зноў зьвяртаецца да мяне. (Напэўна, назiрала, глядзела з вакна свае хаты, як я тырчэў на мосьце i думае, мусiць-жа бачыў ейную - хацеў падумаць маю - Дусю.) - Ды ня йдзе дзенецца - знайду. Накармiць-жа трэба. Худзенькая яна ў мяне. Бялюткая, дармо, што чарнушка - на адным малацэ жывець.

Разьвiтаўшыся, яна паймчалася шукаць Дусю, а мы пасьпяшалiся ў сельсавет: Вяркееў кажа - прыехаў з раёну нейкi ўпаўнаважаны.

Вяркееў адчапiўся ад мяне: нырнуў ў Сельпо, там - я ўпэўнены - ён раздушыць разам з капэратарам паўлiтэрка, балазе цяпер у крамцы нi душы, значыць цэлая раскоша для п'янчужак i iншых прыхлябацеляў, уключна з самiм старшынём сельсавету. Бывае нават, што яны зачыняюцца, каб нiхто не перашкаджаў iм "разгавецца", як яны ахрысьцiлi выпiўку нахаду.

Я застаўся адзiн пасярод вулiцы, ня ведаючы, куды мне пайсьцi. Сельсавет i розныя ўпаўнаважаныя мяне ня надта цiкавяць. Я аглядаюся назад, цi ня гонiць дахаты гусей Дуся. Яна ня мiнула-б гэтай дарогi, дзе я стаю цяпер - гэта якраз дарога да яе хаты. Да Вяркеева - ня ведаю, чаму - у мяне варухнулася няпрыязьнь, а то й варожасьць, i мне трэба было неяк збавiцца ад такога пачуцьця. Я хацеў заглушыць гэтае пачуцьцё стрэчаю з ёю. Я-ж i стаяў на мосьце, узвышаў сябе ёю, каб утаймаваць у сваёй душы разлад, якi я адчуў, прыехаўшы з Менску, разлад, што паўстаў у мяне цi то ад чытаньня розных - у тым лiку забароненых - кнiг, цi таму, што мне ў вёсцы няма чаго рабiць. Я ўжо адарваўся ад яе. Я не гарадскi i не вясковы. Я не магу глядзець на сваiх бацькоў i на сястру, як яны ўбiваюцца ў калгасе на агульных работах. Праўда, як я прыехаў з вучобы дахаты, бацьку ўжо не пасылаюць кожны дзень з касою, даюць лягчэйшую працу - вiдаць, лiчацца са мною.