Масей Седнев - I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)

Ранiцою, можа, а якой шостай гадзiне, раздалася на вулiцы каманда "аўфштэйн", i нашыя салдаты ўвомiрг паўскоквалi, выбягаючы з хаты. На падлозе валялiся забытыя цi пакiнутыя iмi розныя дробныя рэчы, пераважна плошкi, якiмi яны асьвятлялiся ўверачы. За якую паўгадзiну вёска ачысьцiлася ад iх. За ўсю вайну першы i апошнi раз яна бачыла немца. Аддаленая ад раёну, ад галоўных дарог, закiнутая ў лясох, глухая, яна хутка сталася здабычай партызан. Усталеная было тут воласьць з дзесяткам палiцэйскiх не змагла нават на патрабаваньне раёну адправiць яму статку кароваў - яго перанялi ў лесе партызаны, перабiлi палiцэйскiх i вярнулi жывёлу ейным уласьнiкам. Воласьць, былы сельсавет, была разгромленая, бургамайстар, мясцовы чалавек, у мiнулым актывiст, падаўся ў партызаны, але тыя расстралялi яго, як здраднiка. Мокрае засталося бяз нiякай улады, калi ня лiчыць улады партызанскай, самай страшэннай улады: над ён ня было кантролю, яна была самачыннай.

У Мокрым былi людзi, якiя чакалi немцаў i былi рашчараваныя, што яны пайшлi, ня змогшы ўстанавiць свае ўлады. Гэтыя людзi цяпер баялiся партызан, баялiся iхнай "начной улады". Партызаны дзейнiчалi толькi ўначы - прыходзiлi, забiралi, стралялi. Удзень яны яшчэ баялiся паказвацца. Iхная ўлада - начная, незаконная, а людзям патрэбна нейкая ўлада законная, дзённая. Нехта-ж мусiць кiраваць. Вунь, яны ня ведаюць, што рабiць з калагасам. Да макранцаў даходзяць чуткi, што калгасы ў суседзяў развальваюцца, дзеляць зямлю, наразаюць на сям'ю, на кожную душу, цi яна, тая душа, ёсьць у сямi, цi яе няма ў дадзены момант. Чулi, немцы хочуць, каб калгасы заставалiся, iм лацьвей тады браць з iх усё, што яны захочуць. Нам-жа калгасы збрыдлi, мы хочам рабiць на сябе. Дык людзi й ня слухаюцца немцаў - робяць сваё. Немец сядзiць у цэнтры, сюды ён баiцца i носу паказаць. А партызан баiцца немца - хаваецца ў лесе. Яму што? Захоча есьцi - прыйдзе i возьме. Не дасi - адбярэць. Вось тут i жывi. А трэба-ж жыць. Кармiць неяк сябе i дзяцей. А з чаго можна жыць? З зямлi. Дык нам давай зямлю. Абробiм!

I вяскоўцы выбралi мяне ў зямельную камiсiю, дзялiць зямлю. Я не хацеў, адмаўляўся. Але бацька ўгаварыў мяне ўзяць на сябе такую функцыю.

З стрыечным братам, Андрэем, кульгавым i няпрыгодным для армii чалавекам, мы i ўзялiся дзялiць зямлю - на палоскi. Як i было да калгасу. Зямля ў нас няроўная паводля якасьцi, - дзе пяскi, дзе балотцы, дзе ўрадлiвая, дзе неўрадлiвая, - i дзеля гэтага мы хацелi падзялiць яе, наколькi толькi можна, справядлiва: наразалi кожнаму па палосцы на пяскох i кожнаму па палосцы на лепшых землях. Каб бяз крыўды. Не пасьпявалi мы выдзелiць па палосцы на адным якiм-небудзь вучастку, як, глядзiш - iх ужо ўзлупiлi жанкi, узаралi i чакаюць на нас, калi мы падрыхтуем iм наступныя дзялянкi. За якi-небудзь тыдзень перавярнулi-ўзаралi цэлае поле! Дзiву дацца - на пакiнутых армiяй паганенькiх канёх, узятых з калгаснай канюшнi, i цяпер адкормленых, працаўнiцы вёскi жанчыны, бяз мужчынскай сiлы, упраўлялiся з працай хутчэй, чымся пры калгасе, калi даставала ўсяго - i людзей, i цягла. Адкуль узялiся плугi, бораны, хамуты, калёсы, сеялякi-веялякi.

Але як мы нi старалiся пры дзяльбе зямлi разьмеркаваць яе як найбольш справядлiва, нараканьням ня было канца: Хадора не атрымала нарэзу там, дзе мы нарэзалi Акулiне, Акулiна не атрымала дзялянкi там, дзе атрымала Хадора, тая цi iншая сям'я атрымала два надзелы на добрай зямлi, у той час, як якой-небудзь iншай сям'i выдзелiлi два надзелы на пяскох i г.д. i г.д. Мала таго, нас пачалi абвiнавачваць, што сабе мы наразаем усюды добрай зямлi.

I я выйшаў з зямельнай камiсii. Я не магу слухаць гэтых нараканьняў. Узяўся за школьную справу - надумаўся аднавiць у нашай школе заняткi, адчынiць нанова няпоўную сярэднюю школу - НСШ, як гэта было i да вайны, да нядаўняга. Мая iдэя знайшла падтрымку ў вяскоўцаў: а як-жа, дзяцей трэба вучыць, як-бы там нi было. I гэтак я стаўся дырэктарам свае, Макранскай школы. Шукаю выкладчыкаў. Некаторыя з настаўнiцаў, што працавалi ў школе i нiкуды не паехалi, прынялi маю прапанову. Нехапала выкладчыка-матэматыка, але й той знайшоўся ў асобе аднаго белабiлетнiка. Так-сяк заладзiлi разьбiтыя ў школе вокны, памылi падлогi, пачысьцiлi, падмалявалi, вырашылi, якiмi падручнiкамi будзем карыстацца, вызначылi дзень адкрыцця школы. Заняткi мусiлi распачацца ўва ўсiх клясах адначасна. Усе настаўнiкi былi ў зборы. Вучнi чакалi ў клясах сваiх настаўнiкаў. Быў дадзены званок, i мы рушылi з настаўнiцкай у свае класы. Я пайшоў у свой - сёмы клас. Я ўзяўся выкладаць беларускую мову i лiтаратуру. На палавiне майго ўроку да мяне прыбягае хлопчык i, спалоханы, шэпча мне на вуха: "У школе партызаны. Мая настаўнiца мяне паслала".

I выбег. Мае вучнi насьцярожылiся, зразумелi, што нешта нядобрае. Я спакойна, наколькi мог, сказаў iм, што пакiну iх на хвiлiнку, i хутка выйшаў праз заднiя дзьверы на двор, адтуль пакацiўся хмызьнякамi ўнiз, на рэчку, у вербалоз. Усьлед за мной было выпушчана некалькi куль. Маё хавала было ненадзейнае, i я адбегся па рэчцы на якi кiлямэтр, далей ад школы. Узьняўся на вышэйшы бераг рэчкi, зайшоў у знаёмы мне сасьняк, у тыл школы, i адтуль пачаў назiраць за ёй. З школы групкамi выходзiлi вучнi, пакiдалi яе. Выйшлi з яе i тры, узброеныя вiнтоўкамi, чалавекi. Селi на падводу i паехалi на мост. Я ўжо магу вярнуцца ў школу. Я хачу пабачыць сваiх выкладчыкаў. Я не магу не пабачыцца з iмi. Iду, пасьмялелы i наважны. Заходжу ў школу, у настаўнiцкую. Там сядзяць мае выкладчыкi i спрачаюцца. Не пайшлi яшчэ. Яны, як выглядае, не спадзявалiся мяне бачыць. Коратка расказалi мне пра партызанскi вiзыт. Пад пагрозай расстрэлу iм загадалi распусьцiць вучняў, спынiць заняткi i нi кроку больш у школу! Iнакш, паводля законаў ваеннага часу, яны будуць пакараныя сьмерцяй. Хацелi забраць з сабой белабiлетнiка, але зьмянiлi думку - пакiнулi. Самазваны дырэктар паплацiўся-б галавой, каб засталi. У кожным класе на дошках пакiнулi за сабой надпiс: "Смерть фашистам!"

Я адчуваў сябе нiякавата перад маiмi настаўнiкамi, прасiў iх выбачыць за турботы i мы разыйшлiся бяз крыўды адзiн на аднаго, падобраму разьвiталiся. Гэтак скончылася мая пэдагагiчная дзейнасьць.

Сяброў у мяне нiякiх. Вяркееў у партызанах, Вусьцiн у армii, Агапка поехала ў Вараноўку - гавораць, адкрыла там школу. Можа, гэтак, як i я. Хаджу з бацькам на працу - ару, сею, кашу, малачу. Падацца мне некуды. Хацеў-бы заглянуць у раён, у Касьцюковiчы, але ў мяне нiкога там няма, дый на дарозе пярэймуць партызаны. Газэтаў нiякiх, радыё таксама. Я ня ведаю, як iдзе вайна. Гавораць, немцы бяруць цi ўжо забралi Маскву. Чуем, вяртаюцца дахаты былыя салдаты - уцекачы з нямецкага палону. Яны й гавораць, што пад нацiскам немцаў Чырвоная армiя здае горад за горадам, што "нашы" здаюцца немцам мiльёнамi. Некаторыя вяскоўцы адказваюць на гэта жартам: "Немцы бяруць гарады, а партызаны вёскi." Мая вёска тымчасам непартызанская, яна ня ведае, як ёй быць, якога боку трымацца. Яна нейтральная вёска. Яна раздвоеная: ёсць у ёй людзi, што на баку партызанаў, маюць з iмi тую цi iншую сувязь, хоць i патаемную, прыймаюць iх уначы, тыя й гавораць iм, што немцы доўга ня ўтрымаюцца, вернуцца "нашыя", iншыя-ж хочуць, каб "нашыя" ўжо не вярталiся, i гэтак людзi падзялiся на два лягеры. Нiводзiн з гэтых бакоў ня выяўляў сябе адкрыта, хоць кожны добра ведаў настроi iншага. Асаблiва асьцерагалiся "сувязiсты" - яны баялiся карнiкаў: наскочаць, спаляць за "сувязь".

I гэтак я жыву ў нiчэйнай, раздвоенай вёсцы. I сам я нiчэй. Я i нi туды, i нi сюды. Я ня ведаю, хто я. Я нiхто. Я не магу стаць на той цi iншы бок. Мяне бакi ня цiкавяць. Я абпёкся на гэтых бакох. Я стаяў быў ужо на адным баку i той бок абярнуўся мне бокам. Больш не хачу нiякiх бакоў. Яшчэ на Калыме я даў сабе зарок зрачыся ўсяго, каб нiчым не зварачаць на сябе ўвагу, нi ў чым ня браць удзелу, жыць для сябе, цiха, няпрыкметна, задаволiўшыся, скажам, пасадай нейкага стоража. Каюся, што ўлез быў у дзяльбу зямлi, што аскандалiўся з школай.

У мяне няма нiякага занятку, апрача сельскагаспадарчага. Я ўжо перапiсаў з памяцi вершы, што складалiся ў выгнаньнi. За новыя бяруся - ня выходзiць. Перачытаў вершы, напiсаныя мной да арышту. Цэлы скрутак чакаў мяне ў падстрэшшы - добра захавалiся. Гэтыя вершы здалiся мне цяпер сьмешнымi, наiўнымi, нясталымi. Але яны тым ня менш скалынулi маё сэрца, яно азвалася шчымлiвым болем, нечым назаўсёды страчаным, чыстым, поўным юнацкага захапленьня. Я адчуў, што я цяпер ня той i мне стала шкада сябе, ранейшага. Я хацеў-бы быць тым, ранейшым, вярнуцца назад. Усяго на пяць год! Толькi пяць год адзьдзяляюць мяне сяняшняга ад мяне ўчарайшага. Тое ўчарашняе, здаецца, стаiць за маёю сьпiною зусiм блiзка, хоць на самай справе яно нагэтулькi далёкае, быццам прамежак часу памiж учарайшым i сёньняшнiм запоўнены не пяцьма гадамi, а цэлым стагодзьдзем. Вярнуцца туды, назад, ужо немагчыма. Ад таго апаноўвае сум, усьведамленьне свае страчанасьцi. Калi я йшоў з Менску, маiм адзiным жаданьнем было дайсьцi, прыйсьцi ў сваю хату, суцешыць бацькоў, што гэтак адпакутвалi дзеля мяне. I вось гэта ўжо ўсё адбылося, я дайшоў. А прадчуваньне такое, што яшчэ ня ўсё адбылося, што нешта мае наступiць.