Гавриил Троепольский - Белы Бiм Чорнае вуха (на белорусском языке)
Бiм зайшоў у вартаўнiцкую, амаль упаў ля парога. Вартаўнiк адрэзаў кавалак хлеба, размачыў у вадзе i паставiў Бiму. Той з удзячнасцю з'еў, пасля паклаў галаву на лапы i глядзеў на дзядулю.
I пачалася ў iх гаворка пра жыццё.
Сумна вартаўнiку, дзе б ты нi вартаваў, а тут - жывое стварэнне глядзiць на яго здзiўленым, чалавечым, няшчасным i, адразу вiдаць, мучанiцкiм позiркам, якi, магчыма, таму так i ўражвае.
- Дрэннае ў цябе жыццё, Чорнае вуха, вiдаць адразу... Чаму ж яно? спытаўся ён перш-наперш. - Хiба табе яшчэ чарга на ордэр не падышла? Цi так што?.. Я, брат, таксама, вось: чарга падыходзiць i адыходзiць, Мiхей застаецца. Колькi iх, гэтых дамоў, панастаўлялi, а я ўсё вось з гэтаю будкаю пераязджаю з месца на месца. Ты вось збяжыш, напрыклад, i паспрабуй напiсаць мне лiст: няма куды. Без адраса пяты год: "БМУ-12, Мiхею". I ўсё табе пiсанне. Не пакет, а ганьба адна. Пiць-есцi - хоць задушыся, хоць гальштук начапi i капялюш - на лоб; а вось жыць няма дзе, разумееш. Дзе падзецца? Дачасна так цяжка... А зваць мяне Мiхей, Мiхей я, - тыкаў ён сам сабе пальцам у грудзi i адпiваў пакрысе з бутэлькi (рабiў ён гэта кожны раз, як толькi выпальваў зарад свае гаворкi).
Бiм добра зразумеў Мiхееў маналог, па-сабачы, гэта значыцца, па знешнiм выглядзе, па iнтанацыi, па дабраце i прастаце: добры чалавек - Мiхей. Памiж iншым, не так i важна разумець усе словы (яно сабаку нават i не патрэбна), а галоўнае - зразумець чалавека. Бiм зразумеў яго i адразу ж задрамаў, прапускаючы мiма вушэй далейшую гаворку. Але ўсё ж з-за павагi да субяседнiка ён то заплюшчваў, то расплюшчваў вочы, адганяючы сон.
А Мiхей вёў далей тым жа тонам:
- Ты вось заснуў, i ўся марока. А мне нельга. Нарвецца кантроль: "Дзе Мiхей? Няма. Звольнiць Мiхея. Абавязкова". Вось яно што. Не акажыся на пасту або заснi - адразу табе пад нос: "Дзе Мiхей? Няма. Звольнiць Мiхея!" I ўся марока.
З-за дрымоты Бiм толькi i адрознiваў словы: "Мiхей... Мiхей... Мiхей... I ўся марока".
А Мiхей адпiў яшчэ разы са два, выцер вусы, пасалiў хлеб, панюхаў i пачаў есцi, гаворачы да Бiма:
- А я так i скажу, Чарнавушка, перад сабакам i то нават лепш паспавядацца: нiкому не скажа i спрачацца нечага, а самому палягчае... Вось я, Мiхей, ахова. Са стрэльбаю. Цяпер пытаюся: калi крадзе не адзiн? Што Мiхей зробiць? Нiчога ён не зробiць. I ўся марока... Кажуць, закон. Добра - закон: злавiў пяць год яму, с-сучаму сыну! А-а! Ды вось толькi яго злавiць трэба, вось дзе загваздка. Як улавiць? Вось яно i ёсць. Ты вось - сабака. Насаджаю я табе кораб зайцаў, выпушчу ўсiх разам, а табе лавiць загадаю. Яны разляцяцца ва ўсе бакi - i ўся марока. Ну, зловiш ты аднаго. А астатнiя? Уця-яку-уць, - Мiхей так весела засмяяўся, што Бiм прыпадняў галаву - хоць ты i яму ўсмiхайся.
Але Бiму было не да таго.
Дзверы адчынiлiся. Увайшоў чалавек, таксама вартаўнiк, i сказаў:
- Перазменка. Кладзiся, Мiхей, спаць.
Той дабраўся да лежака i адразу ж заснуў. А Змена сеў за стол на Мiхеева месца, крышку пасядзеў i прыкмецiў Бiма.
- А гэта тут яшчэ што за пугач? - спытаўся ён у Бiма, бо, мабыць, кiнулiся вялiкiя вочы.
Бiм сеў, як i патрэбна ветлiваму, стомлена вiльнуў хвастом ("Хворы я, маўляў. Гаспадара шукаю"). Змена нiчога не зразумеў, як i многiя людзi не разумеюць сабак, а замест адказу адчынiў дзверы i падапхнуў Бiма нагою:
- Правальвай, пачвара.
Бiм пайшоў перакананы: Змена - гадкi чалавек. Але iсцi далей ён не мог: калi пад'еў цюры, ён чамусьцi яшчэ больш знясiлеў, а сон валiў яго з ног. Перамагаючы сон, Бiм зайшоў у дом, якi будуецца, зашыўся ў жмак габлюжак, якiя пахлi хвояй, i заснуў моцна-моцна.
За дзень яго нiхто не патрывожыў. Так ён i праляжаў да вечара. Прыцемкамi абышоў нiжнi паверх, знайшоў на акне амаль паўбулкi хлеба, большую частку з'еў (наеўся), меншую вынес з дома i загроб у мяккую зямлю ля траншэi; усё гэта ён зрабiў сумленна, як i павiнна рабiцца, хоць i неставала сiлы, але сабачае правiла "хавай кавалак на чорны дзень" трэба не забываць. Цяпер ён адчуў, што можа iсцi далей. I пайшоў да сваiх родных дзвярэй.
Да родных дзвярэй, да тых самых, знаёмых з першых дзён жыцця, да дзвярэй, за якiмi давер, наiўная святая праўда, спачуванне, сяброўства i спагада былi такiя натуральныя, такiя простыя, што самi гэтыя паняццi называць не мела нiякага сэнсу. Ды i нашто ўсё гэта Бiму асэнсоўваць? Ён, па-першае, не змог бы гэта зрабiць, бо ўсё-такi ён сабака, а па-другое, калi б ён i паспрабаваў падняцца на недасяжную яму вышыню розуму чалавека, ён загiнуў бы ўжо ад таго, што яго наiўнасць людзi палiчылi б дзёрзасцю незвычайнаю i нават злачыннаю. На самай справе, Бiм тады кусаў бы падлюгу абавязкова, палахлiўца - таксама, хлуса - не задумваючыся, бюракрата ён еў бы па кавалках i г.д., i кусаў бы свядома, выконваючы свой абавязак, а не так, як ён укусiў Шэрага, пасля ўжо таго, як той жорстка бiў яго па галаве. Не, тыя дзверы, да якiх iшоў Бiм, былi часткаю яго самога, яны былi яго жыццё. I ўсё. Так, нiводзiн сабака на свеце не лiчыць звычайную адданасць чымсьцi незвычайным. Але людзi прыдумалi гаварыць пра гэтае пачуццё сабакi як пра подзвiг толькi таму, што яны ўсе не часта могуць быць адданы сябру i верныя свайму абавязку так, каб гэта было сутнасцю iх жыцця, арганiчнаю натуральнаю асноваю самога iснавання, калi высакароднасць душы - тое, што само сабою разумеецца.
Дзверы, да якiх iшоў Бiм, - гэта дзверы яго сябра, а адпаведна, i яго, Бiмавы, дзверы. Ён iшоў да дзвярэй даверу i жыцця. Бiм хацеў дайсцi да iх, або дачакацца сябра, або памерцi: шукаць яго па горадзе ўжо неставала сiлы. Мог ён толькi чакаць. Толькi чакаць.
Але што мы можам зрабiць, калi i гэтаю ноччу Бiм так-такi i не дайшоў да свайго дома?
Трэба было перш за ўсё абмiнуць раён Шэрага, а таму абавязкова прайсцi паўз дом Толiка. Так яно i было. Бiм апынуўся ля веснiчак маленькага сябра i не мог прамiнуць iх, быццам чужыя. Ён прылёг ля высокае цаглянае агароджы, скруцiўшыся ўпаўабаранка i адкiнуўшы голаў убок: цi то ранены сабака, цi то памiрае, цi то зусiм нежывы - мог так падумаць кожны прахожы.
Няма i няма. Бiм не пойдзе ўжо да дзвярэй гэтага дома. Ён толькi адпачывае ад болю i суму ля плота, а потым пойдзе дадому. А магчыма... магчыма, акажацца сюды сам Толiк... Цi нам вiнавацiць Бiма за тое, што няма ў яго логiкi, што яна яму недаступна? I ён ляжаў у такой сумнай сабачай позе без усякае логiкi.
Быў цёмны вечар.
Пад'ехала машына. Яна выхапiла з цеменi частку агароджы, абмацала ўсю яе i вылупiла проста на Бiма асляпляльныя вочы. Бiм падняў галаву i глядзеў, амаль стулiўшы павекi. Машына пабурчала, пабурчала цiхенька i адчынiла дзверцы... З-за дымнага паху нельга было вызначыць чалавека, якi iшоў да Бiма, але калi ён апынуўся ў святле фар, Бiм сеў: да яго iшоў Сямён Пятровiч. Ён падышоў i пазнаў, што гэта сапраўды Бiм, i сказаў:
- Выбраўся! Ну i ну...
Выйшаў i другi чалавек (той, што вёз Бiма перад навальнiцаю да ваўчыцы), паглядзеў на сабаку i спагадна сказаў:
- Разумны сабачына. Такi не прападзе.
Сямён Пятровiч пайшоў да Бiма, расшпiльваючы папругу.
- Бiмка, Бiмка... Ты харошы, Бiмка... Да мяне, да мяне...
Э, не-е! Бiм не верыў, Бiм не меў больш даверу, i ён не падыдзе да гэтага чалавека, каб ён хацеў яго ўзяць i дабро думаючы. Магчыма, Сямён Пятровiч i думаў аддаць Бiма Толiку, зразумеўшы сына, але не тут-то было: Бiм уцёк. Ён не пайшоў, а пабег ад Сямёна Пятровiча ўздоўж агароджы па асветленай дарозе. I адкуль сiла ўзялася?!
Сямён Пятровiч - за iм, другi чалавек - напярэсцiкi. Бiм выслiзгнуў са святла ў цемень, спусцiўся паўзком у траншэю i тут пайшоў ужо спакойна, ледзьве перастаўляючы лапы. Але пакiраваў Бiм не ў той бок, куды бег у святле фар да траншэi, а назад.
I зноў у хвiлiну небяспекi найшло на Бiма прасвятленне ад прародзiчаў: блытай сляды! Так робяць зайцы, лiсiцы, ваўкi i астатнiя звяры - звычайная хiтрасць No 1, калi за табою гоняцца. Лiсiца i воўк могуць iсцi след у след так, што толькi вопытны паляўнiчы, ды i то пасля, здагадаецца па кiпцюрах, што яго абвялi; хiтрасць No 2 - гэта пятля (пайшоў налева, выйшаў - направа) або скiдка (са свайго следу назад - саскочыць убок); хiтрасць No 3 - адлежацца, заблытаўшы след, адлежацца ў глухой мясцiне i слухаць (калi прамiнулi ляжаць, калi iдуць напрасткi, то ўсё пачаць спачатку, - заблытваць). Усе гэтыя звярыныя хiтрыкi добра знаюць сапраўдныя паляўнiчыя, але Сямён Пятровiч нiколi не быў паляўнiчы, хоць стрэльбу браў i нават штогод выязджаў на адкрыццё сезона.
А наогул было так: Сямён Пятровiч пабег у адзiн бок, свецячы сабе лiхтарыкам, а Бiм - у другi, ды яшчэ ў схове выратавальнай траншэi.
Але вось траншэя скончылася - Бiм упёрся ў тарцавую сценку, з боку ад якое вiсеў экскаватарны коўш. Аказалася, што ён не мог i вылезцi з пасткi: улезцi змог, а вылезцi назад неставала сiлы: з бакоў сценкi, спераду - сценка. Каб быў ён здаровы, на чатырох нагах, тады iншая справа, а цяпер ён можа толькi выйсцi - не выскачыць, а толькi выйсцi.
Пасядзеў, пасядзеў наш Бiм, паглядзеў угару на коўш, сяк-так прыпадняўся на заднюю лапу, абапiраючыся на сценку пярэднiмi, агледзеў адхон i сеў. Здавалася, што ён думае, але ён проста слухаў: цi няма пагонi. Потым ён прыўстаў на супрацьлеглую сценку, без насыпу, i заўважыў, што лiхтарык шморгаецца на адным месцы, павiхляўся з боку на бок i зусiм патух. Убачыў ён i тое, што машына паехала назад i стала наблiжацца да яго, толькi збоч. Бiм прыцiснуўся ў канаве ў кутку i слухаў, дрыжучы. Машына праехала мiма, дзесьцi зусiм побач.
