Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)
На iм было ўсё новае - новае i таннае. Брылёк шэрай кепкi не паспеў яшчэ пагнуцца, гузiк на ёй яшчэ не адарваўся. Кепка не страцiла формы, не абвiсла, як бывае, калi служыць дадаткова яшчэ i сумкай, i ручнiком, i насоўкай. Танны гарнiтур з шэрай шорсткай баваўнянай тканiны таксама быў такi новы, што на штанах трымалася складка. Сiняя кашуля была гладкая i каляная ад яшчэ не вымытага крухмалу. Пiнжак мехавата вiсеў на iм, штаны былi не па росце, кароткiя, а ён чалавек быў высокi. Плечавыя швы апускалiся занiзка, але рукавы ўсё роўна не даставалi да запясцяў, а крыссе пiнжака матлялася на жываце. На нагах у яго былi новыя карычневыя чаравiкi апошняга армейскага ўзору, падбiтыя цвiкамi i з жалезнымi падкоўкамi на абцасах. Седзячы на падножцы, ён зняў з галавы кепку, выцер ёю твар, зноў надзеў, пацягнуў за брылёк, i з гэтага моманту пачала наблiжацца пагiбель яго галаўнога ўбору. Потым ён глянуў на свае чаравiкi, нахiлiўся, аслабiў шнуркi i так, незавязанымi, пакiнуў. Над галавой з выхлапной трубы дызель-матора борзда, адзiн за адным, вынырвалi лёгкiя шызыя воблачкi дыму.
Музыка ў бары сцiхла, з дынамiка пачуўся мужчынскi голас, але буфетчыца прыёмнiк не выключыла - не заўважыла, што музыка скончылася. Толькi што яна намацала пальцам прышчык за вухам. Намагалася разгледзець яго ў люстры, што вiсела ззаду над стойкай, ды так, каб наведнiк не заўважыў, i таму рабiла выгляд, што папраўляе пасмачку валасоў. Шафёр сказаў:
- У Шонi вялiкiя танцы былi. Кажуць, забiлi там некага цi штосьцi такое. Нiчога не чулi?
- Не, - адказала буфетчыца i пяшчотна памацала прышчык за вухам.
Чалавек падняўся з падножкi, паглядзеў цераз капот на бар. Потым зноў сеў i дастаў з бакавой кiшэнi капшук з тытунём i кнiжачку курыльнай паперы. Не спяшаючыся, умелымi пальцамi скруцiў цыгарку, з усiх бакоў агледзеў яе, акуратна падраўняў табачынкi, нарэшце запалiў i ўтыцнуў непатушаную запалку ў пыл пад нагамi. Наблiжаўся поўдзень, сонца пакрысе паглынала цень ад грузавiка.
У бары шафёр расплацiўся за каву i ўсунуў здачу - дзве пяцiцэнтавыя манеты - у проразь iгральнага аўтамата. Цылiндры закруцiлiся, але нiчога не выдалi.
- Яны так хiтра зроблены, што нiколi не выйграеш, - сказаў шафёр буфетчыцы.
Яна адказала:
- Аднаму тут вялiкi выйгрыш выпаў. Не болей як гадзiны дзве таму. Калi назад праедзеце?
Ужо адчынiўшы дзверы, шафёр адказаў:
- Праз тыдзень цi дзён праз дзесяць. У Талсу еду, а там заўсёды замiнка.
Буфетчыца бурклiва сказала:
- Мух напусцiце. Iдзiце цi дзверы зачынiце.
- Да хуткага, - сказаў шафёр i выйшаў.
Дзверы за iм з грукатам зачынiлiся. Стоячы на санцапёку, ён здзiраў абгортку з жавальнай гумкi, грузны, плячысты, ужо з прыкметным жывоцiкам. Румяны твар, вочы блакiтныя i вузкiя, як шчылiнкi, ад прывычкi жмурыцца на яркiм святле. На iм былi армейскiя штаны i чаравiкi з высокай шнуроўкай. Паднёсшы жавальную гумку да губ, ён крыкнуў буфетчыцы праз сеткаватыя дзверы:
- Ну дык паводзь сябе добра, а то да мяне ўсё роўна дойдзе.
Буфетчыца стаяла тварам да люстра. Яна нешта буркнула ў адказ. Шафёр паволi пачаў раскусваць гумку, шырока адкрываючы рот i энергiчна працуючы скiвiцамi. Потым пайшоў да грузавiка, на хаду размiнаючы жвачку зубамi, нарэшце засунуў яе пад язык.
Падарожнiк, якi стараўся ехаць на спадарожных машынах, падняўся з падножкi i скрозь акенцы кабiны паглядзеў на шафёра.
- Можа, падкiнеце, мiстэр?
Шафёр глянуў на бар.
- Хiба не бачыш, што ў мяне на ветравым шкле?
- Ну ясна - бачу... Але прыстойны чалавек заўсёды застаецца прыстойным, нават калi якая-небудзь багатая сволач прымушае яго ездзiць з такой наклейкай.
Шафёр марудна палез у кабiну, разважаючы над гэтымi словамi. Адмовiш, дык не толькi абняславiш сябе, але яшчэ i прызнаеш, што цябе прымушаюць ездзiць з такой наклейкай, пазбаўляючы людской кампанii ў дарозе. А возьмеш пасажыра, дык прылiчыш сябе да людзей прыстойных, якiя да таго ж не дазваляюць усякай багатай сволачы распараджацца табой, як ёй захочацца. Ён разумеў, што трапiў у пастку, але выйсця з яе не бачыў. А яму вельмi хацелася быць чалавекам прыстойным. Нарэшце ён зноў глянуў на бар.
- Як-небудзь прымасцiся на падножцы да таго вунь павароту, - сказаў ён.
Чалавек нырнуў унiз i ўхапiўся за дзвярную ручку. Матор зароў, счапленне бразнула, i вялiзны аўтафургон скрануўся з месца - першая скорасць, другая, трэцяя, потым машына пранiзлiва заскрыгатала i перайшла на чацвёртую скорасць. Перад вачамi чалавека, што прыпаў да падножкi, з галавакружнай хуткасцю праносiлася дарога, злiваючыся ў мутную пляму. Першы паварот быў за мiлю ад бара, там грузавiк збавiў ход. Чалавек на падножцы выпрастаўся, прачынiў дзверцы i прабраўся ў кабiну. Шафёр зiрнуў на яго праз шчылiнкi вачэй, не перастаючы жаваць гумку, быццам думкi яго i ўражаннi прыводзiлiся ў належны парадак з дапамогай скiвiц i толькi пасля гэтага пранiкалi ў мозг. Яго позiрк затрымаўся спачатку на новай кепцы, потым на новым касцюме i нарэшце слiзнуў да новых чаравiкаў пасажыра. Той усеўся ямчэй, зняў кепку i прамакнуў ёю пот на лбе i падбародку.
- Дзякуй, дружа, - сказаў ён. - А то капыты мае забаставалi.
- Новыя чаравiкi, - прамовiў шафёр. У голасе ў яго была тая ж змоўнiцкая хiтрынка, што i ў позiрку. - Хiба ж можна пускацца ў дарогу ў новых чаравiках, ды яшчэ такой спёкай!
Чалавек глянуў на свае запыленыя жоўтыя чаравiкi.
- Другiх не было, - сказаў ён. - Што ёсць, тое i носiш.
Шафёр уважлiва паглядзеў праз ветравое шкло на дарогу i крыху павялiчыў скорасць.
- Далёка выбраўся?
- Ага. Я асiлiў бы дарогу да канца, каб капыты не забаставалi.
Шафёр распытваў яго так, быццам вёў тонкi допыт. Закiдваў сеткi, ставiў пасткi.
- Шукаеш працы?
- Не. У майго старога тут участак - сорак акраў. Ён арандатар-здольнiк, але сям'я наша даўно ўжо ў гэтых месцах.
Шафёр шматзначна паглядзеў на палi ўздоўж дарогi, на палеглую, занесеную пылам кукурузу. З-пад пласта пылу сям-там вызiраў дробны пясчанiк. Шафёр сказаў быццам сам сабе:
- Так i сядзiць на сваiх сарака акрах? I пыл яго не засыпаў, i трактары не сагналi?
- Апошнi час я з дому вестак не меў.
- Значыць, даўнавата не меў, - сказаў шафёр. У кабiну заляцела пчала i з гудзеннем пачала бiцца аб ветравое шкло. Шафёр працягнуў руку i асцярожна пасунуў пчалу да акенца кабiны, i там яе падхапiў вецер. - Здольнiкам цяпер хана, - зноў загаварыў шафёр. - Адным трактарам адразу дзесяць сем'яў зганяюць. Трактары такога нарабiлi! Заворваюць участак, а арандатара - прэч. Як гэта толькi стары твой утрымаўся? - Яго язык i скiвiцы зноў занялiся забытай ужо гумкай, сталi жаваць яе i перакiдваць з боку на бок. Кожны раз, як ён адкрываў рот, мiж губамi ў яго вiдаць быў язык, якi ганяў гумавую жвачку з месца на месца.
- Я даўно не меў вестак з дому. Сам пiсаць не люблю, бацька таксама не аматар. - Пасажыр паспешлiва дадаў: - Але пiсаць мы ўмеем, была б толькi ахвота.
- Працаваў дзе-небудзь? - Зноў такi ж дапытлiвы, хiтравата дагодлiвы i быццам абыякавы тон. Шафёр зiрнуў на палi скрозь паветра, якое трымцела ад спёкi, i, засунуўшы гумку за шчаку, каб не перашкаджала, плюнуў у акно.
- Канешне, працаваў, - адказаў пасажыр.
- Так я i думаў. Па руках вiдаць - мазолiстыя. Кiрка цi сякера, а то i кувалда. Я такое заўважаю. Ганаруся гэтым.
Пасажыр пiльна паглядзеў на шафёра. Колы грузавiка, коцячыся па шашы, напявалi сваю бясконцую песню.
- Цябе яшчэ што-небудзь цiкавiць? Дык я раскажу. Чаго табе дарма галаву ламаць.
- Ну вось, ужо i зазлаваў. Я ў чужыя справы не соваюся.
- Я сам усё раскажу. Мне таiць няма чаго.
- Ды кiнь ты, не злуй. Проста я люблю да ўсяго прыглядацца. Хутчэй час iдзе.
- Я ўсё раскажу. Зваць мяне Джоўд, Том Джоўд. Бацька таксама Том Джоўд. Вочы пасажыра заслала смугой, калi ён глянуў на шафёра.
- Кiнь злаваць. Я гэта проста так.
- Я таксама проста так, - сказаў Джоўд. - Стараюся жыць цiха, нiкога не крыўдзiць. - Ён змоўк, паглядзеў на сухiя палi, на змардаваныя спёкай купкi дрэў, што вiднелiся ўдалечынi скрозь гарачае паветра. Тады дастаў з бакавой кiшэнi капшук i паперу i скруцiў цыгарку - мiж каленяў, там не так цягнула ветрам.
Шафёр жаваў скiвiцамi мерна i задумлiва, як карова. Ён моўчкi чакаў, калi згладзiцца ўражанне ад таго, што было сказана, i ледзь толькi пачуццё няёмкасцi рассеялася, сказаў:
- Хто не сядзеў цэлымi днямi за рулём, той не ведае, што гэта такое. Гаспадары не дазваляюць браць спадарожнiкаў. Вось i ганяеш з канца ў канец адзiн, як пракляты, калi не хочаш нарвацца на звальненне. А з табой я, чаго добрага, нарвуся.
- Цаню, - сказаў Джоўд.
- Некаторыя хлопцы ў дарозе чорт што вырабляюць. Адзiн, паверыш, вершы складае, каб хутчэй iшоў час. - Ён крадком глянуў на Джоўда, цi не зацiкавiць яго такое незвычайнае паведамленне. Джоўд маўчаў, утаропiўшыся на дарогу, на белую дарогу, што бегла ўдалячынь мяккай хвалiстай лiнiяй па ўзгорках. Не дачакаўшыся адказу, шафёр пачаў гаварыць далей: - Адзiн яго верш я крыху памятаю. Там пра яго самога i двух яго прыяцеляў - раз'язджаюць па свеце, п'янствуюць, дэбашыраць. Шкада, не магу ўсё пераказаць. Ён там такiх доўгiх слоў накруцiў, сам гасподзь бог не разбярэцца. Памятаю толькi адно месца: "Нам раз стрэўся афрыканец, у яго пратуберанец, нiбы хобат у слана". Пратуберанец гэта выступ такi. Ён сам мне ў слоўнiку паказваў. Нi на момант са сваiм слоўнiкам не расставаўся. Пад'едзе да закусачнай, закажа кавы з пiрагом, а сам уткнецца носам у слоўнiк. - Шафёр замаўчаў. Гаварыць аднаму так доўга было не вельмi прыемна. Краем вока ён глянуў на пасажыра. Той сядзеў моўчкi. Шафёру стала нiякавата, i ён зрабiў яшчэ адну спробу ўцягнуць Джоўда ў гутарку. - Ты чуў ад каго-небудзь такiя даўжэзныя словы?
