Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)
Джоўд моўчкi стаяў у дзiравым цянi. Ён зняў кепку, выцер ёю спацелы твар i разам са скручаным пiнжаком кiнуў на зямлю.
Не высоўваючыся з ценю, чалавек выцягнуў ногi i зарыў пальцы ў пыл.
Джоўд сказаў:
- Фу! На дарозе пячэ, як у пекле.
Чалавек пiльна паглядзеў на яго.
- Цi не Том гэта Джоўд, сынок старога Тома?
- Ага, - сказаў Джоўд. - Ён самы. Дамоў iду.
- Мяне ты, пэўна ж, не памятаеш, - сказаў чалавек, i пухлыя губы яго скрывiлiся ва ўсмешцы, адкрыўшы вялiкiя конскiя зубы. - Ды дзе табе помнiць. Ты толькi тое i рабiў, што дзяўчатак за косы цягаў, замест таго каб мае казанi слухаць. А ў адной дзяўчынкi ўсё наравiў коску з каранямi выдзерцi, а слова святое мiма вушэй прапускаў. Ты, напэўна, забыўся, а я памятаю. Давялося мне i цябе, i дзяўчо тое далучыць да ласкi боскай. Абаiх у арашальнай канаве ахрысцiў. А ўжо ж адбiвалiся як, вiшчалi, што тыя кацяняты.
Джоўд паглядзеў на яго зверху i раптам засмяяўся:
- Дык ты ж прапаведнiк! Вось ты хто - наш прапаведнiк! Мо толькi якую гадзiну назад я пра цябе аднаму хлопцу расказваў.
- Былы прапаведнiк, - спахмурнеў чалавек. - Прападобны Джым Кейсi - з секты "Неапальная купiна". Горла драў у славу гасподню. I грэшнiкаў-пакаянцаў ледзь што - у канаву; наб'еш яе iмi да краёў, так i глядзi, патопяцца. Але цяпер я ўжо не той. - Ён уздыхнуў. - Цяпер я проста Джым Кейсi. Няма ў мяне тае адданасцi богу. Усё ў галаву грэшныя думкi лезуць... грэшныя, але, на мой погляд, цвярозыя.
Джоўд сказаў:
- Калi ўжо што ў галаву палезе, тады i задумаешся. Я не забыў цябе. Ты ў нас неблагiя маленнi наладжваў. Памятаю, неяк раз ты стойку зрабiў i так, на руках ходзячы, такую пропаведзь закацiў! I завываў як апантаны. Мацi маёй ты быў больш за iншых па душы. А бабка, дык тая казала, што дух з цябе божы так i б'е ў нос. - Джоўд запусцiў руку ў скрутак, намацаў бутэльку i выняў з кiшэнi пiнжака. Чарапаха варухнула лапай, але Джоўд закруцiў пiнжак тужэй. Потым адкруцiў каўпачок з рыльца i падаў бутэльку Джыму Кейсi. - Глынеш?
Кейсi ўзяў бутэльку i тужлiва паглядзеў на яе.
- Больш я ўжо не прапаведую, толькi зрэдку. Цяпер у народзе няма ўжо таго духу боскага, што быў раней. А горш за ўсё, што i ўва мне яго анi кропелькi не засталося. Бывае, праўда, калi-нiкалi ўвойдзе ў цябе дух, ну i склiчаш людзей на маленне. А яшчэ, здараецца, перад ядой богу малiтву скажаш, калi да стала хто запросiць. Але душу я цяпер ужо ў гэта не ўкладаю. Проста просяць людзi, i я не адмаўляюся.
Джоўд зноў выцер твар кепкай.
- Няўжо ты такi ўжо святоша, што ад вiскi адмаўляешся? - сказаў ён.
Кейсi глянуў на бутэльку, быццам толькi што ўбачыў яе ў сваiх руках. Потым паднёс да рота, перакулiў i зрабiў тры вялiкiя глыткi.
- Ну i пiтво! - пахвалiў ён.
- А ты як думаў? - сказаў Джоўд. - Не самагон якi - фабрычнае. Яму цэлы даляр цана.
Перш чым аддаць бутэльку, Кейсi яшчэ раз прыклаўся да рыльца.
- Так, сэр! - прамовiў ён. - Так, так, сэр!
Джоўд узяў з яго рук бутэльку i адпiў, з далiкатнасцi не абцёршы рыльца рукавом. Потым апусцiўся на кукiшкi i прыставiў бутэльку да скручанага пiнжака. Падабраў з зямлi сухую галiнку - каб запiсваць ёю свае думкi ў пыле. Змёў лiсце ўбок, разраўняў далонню чысты квадрацiк i пачаў выводзiць на iм рысачкi, куты i кружочкi.
- Даўнавата цябе не бачыў, - сказаў ён.
- А мяне нiхто не бачыў, - адказаў прапаведнiк. - Аднаго дня ўзяў i пайшоў ад iх, цяпер усё больш сяджу адзiн i сам з сабою разважаю. Боскага духу я не страцiў, толькi цяпер ён нейкi iншы. Сумненнi пачалi адольваць.
Кейсi сеў крыху раўней спiнай да ствала. Вавёркай юркнула ў кiшэню кашчавая рука i выцягнула адтуль чорную, абкусаную з усiх бакоў плiтку тытуню. Ён старанна сцёр з яе саламяную труху i iншае кiшэннае смецце, адкусiў кавалачак i засунуў за шчаку. Джоўд адмоўна памахаў галiнкай, калi Кейсi падаў яму плiтку. Чарапаха ў скрутку зноў пачала валтузiцца. Кейсi паглядзеў на пiнжак, якi варушыўся, нiбы жывы.
- Што гэта там у цябе - курыца? Глядзi, задыхнецца.
Джоўд тужэй скруцiў пiнжак.
- Чарапаха, - сказаў ён. - На дарозе падабраў. Вялiзная, як трактар. Брацiку нясу. Малыя любяць чарапах.
- Рана цi позна яны ўсе iмi абзаводзяцца. Але чарапаху пры сабе доўга не ўтрымаеш. Торкаецца, тыцкаецца сюды-туды, пакуль не знойдзе лаза, выберацца на волю, i шукай ветру ў полi. Вось i я так. Няма таго, каб проста разгарнуць Евангелле, што ляжыць пад рукой. Не, усё круцiш яго, гартаеш, шукаеш нечага адны шматкi застаюцца. Бывае, натхнюся боскiм духам, а што ўслаўляць, не ведаю. Прызначэнне маё - весцi людзей, але ж няма куды.
- А ты вадзi iх кругом i навокал, - сказаў Джоўд. - Доўга не думай, штурхай iх у арашальныя канавы. А свой розум мець захочуць, скажы iм, што ў пякельным агнi гарэць будуць. На чорта табе ведаць, куды iх весцi? Проста вядзi, i справе канец.
Цень ад ствала вярбы падаўжэў. Джоўд з радасцю перасеў у цень i зноў расчысцiў i разраўняў маленькi квадрацiк пылу, каб, крэслячы на iм сваiм прутком, запiсваць думкi. Мiма iх бегла па дарозе жоўтая калматая аўчарка. Падкурчыўшы вялы хвост, нiзка звесiла галаву i высунула язык, з якога капала слiна. Яна гучна, задышлiва сапла. Джоўд свiснуў, але аўчарка яшчэ нiжэй апусцiла галаву i пабегла трушком да толькi ёй адной вядомай мэты.
- Вось бяжыць кудысьцi, - сказаў крыху закрануты за жывое Джоўд. - Пэўна, дадому.
Прапаведнiка нiчым нельга было адцягнуць ад яго думак.
- Кудысьцi бяжыць, - паўтарыў ён. - Правiльна - кудысьцi кiруе. А я вось... куды кiравацца, не ведаю. У мяне на маленнях людзi, бывала, так наскачуцца, налямантуюцца, нагарланяцца на славу боскую, што як нежывыя падаюць на дол. Некаторых, каб прывесцi ў прытомнасць, даводзiлася акунаць у канаву. А пасля, ведаеш, што я рабiў? Пацягну якую-небудзь дзеўку ў густую траву i лягу з ёю. I так кожны раз пасля малення. А потым каяцца пачынаю. Малюся-малюся, а карысцi нiякай. Другi раз зноў усе боскiм духам прасякнемся, i я зноў за сваё. Нарэшце зразумеў: дайшоў я да краю - крыўлю душой перад богам. Хоць сам таго не жадаю.
Джоўд усмiхнуўся i, прасунуўшы кончык языка мiж доўгiх зубоў, аблiзнуў губы.
- Пасля такiх набажэнстваў самы раз у кусты iх цягнуць, - зазначыў ён. Па сабе ведаю.
Кейсi ўсхвалявана падаўся наперад.
- Вось бачыш! - усклiкнуў ён. - Я нарэшце зразумеў гэта i задумаўся. - Ён мерна махаў сваёй кашчавай рукой з вузлаватымi пальцамi ў такт словам. - Вось як пачаў я разважаць: я прасякся ласкай боскай, i паства мая так прасяклася ёю - аж скача i нема крычыць. А тут кажуць, што вадзiцца з жанчынай - сатанiнскае насланнё. Але ж чым больш у жанчыне богам дараванай ласкi, тым мацней яе цягне ў кусты. Дык вось я i падумаў: як жа гэта так, чорт вазьмi... ох, прабач мне... як жа сатана падбярэцца да жанчыны, калi дух святы так i бруiцца з яе? Ужо ж тут, здаецца, сатане, як нi хiтруй, нi з якага боку не падступiцца. А на справе выходзiць зусiм iншае. - Вочы ў Кейсi блiшчалi ад хвалявання. Ён паварушыў шчокамi i губамi i плюнуў. Плявок пакацiўся па зямлi, абвалокся пылам i ператварыўся ў шэры, цвёрды з выгляду шарык. Прапаведнiк выставiў наперад руку, уставiў вочы на далонь, быццам на разгорнутую кнiгу. - Вось я якi... - цiха прамовiў ён. - Вось якi я: у мяне ў руках чалавечыя душы, я адказваю за iх i адчуваю, якая вялiкая ляжыць на мне адказнасць, а сам кожны раз пасля малення кладуся з жанчынай. - Ён глянуў на Джоўда. На твары ў яго была разгубленасць. У вачах - заклiк аб дапамозе.
Джоўд старанна вывеў галiнкай у пыле жаночы торс - грудзi, клубы, таз.
- Прапаведнiкам я нiколi не быў, - сказаў ён, - таму не зяваў, калi што ў рукi плыло. I рознымi думкамi галаву сабе не забiваў - падвернецца што дзе калi, i я сам не свой ад радасцi.
- Ну ясна, ты ж не прапаведнiк, - упiраўся Кейсi. - Табе дзеўка - проста дзеўка. Што табе да яе. А мне жанчына - сасуд свяшчэнны. Я ратаваў iхнiя душы. I вось, узяўшы на сябе такую адказнасць, я спачатку ўсяляў у iх дух святы, а потым цягаў iх у кусты.
- Можа, i мне не пашкодзiла б зрабiцца прапаведнiкам, - уголас падумаў Джоўд. Ён дастаў з кiшэнi тытунь i паперу, скруцiў цыгарку. Запалiў яе i скрозь дым пакасiўся на субяседнiка. - Даўно ўжо я без жанчыны. Давядзецца наганяць.
Кейсi гаварыў далей:
- Я давёў сябе да таго, што начамi не спаў. Iдзеш на пропаведзь i зарок сабе даеш: "Сёння, далiбог, не буду". Але яшчэ не дагаварыўшы, ужо ведаю буду.
- Ажанiцца табе трэба, - сказаў Джоўд. - У нас жыў адзiн прапаведнiк з жонкай. Егавiсты. Наверсе ў нас спалi. На маленне народ прыходзiў да iх у гумно. А мы, дзецi, падслухоўвалi, як жонцы ад яго даставалася пасля кожнага вячэрняга малення.
- Добра, што ты мне гэта сказаў, - ажывiўся Кейсi. - А то я думаў, што я адзiн быў такi... Нарэшце не вытрымаў, кiнуў усё i пайшоў. З тае пары ў мяне толькi адно ў галаве. - Ён падцягнуў каленi да падбародка i пачаў выкалупваць гразь мiж пальцаў ног. - I вось спытаўся я ў самога сябе: "Што цябе мучыць? Юрлiвы сверб?" I сам адказваю: "Не, не сверб, а тое, што ўсё гэта грэх". I зноў пытаюся: "Як жа гэта так? Чалавек, поўны вялiкай павагi да бога, павiнен, здавалася б, як мул, упiрацца, каб не ступiць на грэшны шлях, дык жа ж не яму карцiць хутчэй штаны расшпiлiць". - Ён мерна паляпаў двума пальцамi па далонi, быццам акуратна кладучы на яе словы радком. - Кажу я сабе: "Можа, ва ўсiм гэтым няма нiякага грэху? Можа, людзi i павiнны быць такiмi? Можа, дарэмна мы мардуем сябе, выганяючы д'ябла?" I згадаў я, як некаторыя сёстры сцябаюць сябе метровымi абрыўкамi правадоў. I падумаў: можа, iм гэта прыемна, можа, i мне прыемна сябе мучыць? Я ляжаў тады пад дрэвам, думаў, думаў ды заснуў. Прачынаюся, гляджу - ноч, апраметная цемра. Недзе паблiзу скуголiць каёт. I раптам само сабой так голасна ў мяне вырвалася: "К чорту ўсё! Нiякага грэху на свеце няма, няма i праведнасцi. Ёсць толькi тое, што людзi робяць. Адно без другога не iснуе. У людзей некаторыя справы добрыя, некаторыя нядобрыя, вось i ўсё, i то з якога яшчэ боку на гэта паглядзець". - Кейсi змоўк i адарваў вочы ад далонi, на якой ён нiбы раскладаў словы.
