Уладзімір Мажылоўскі - Брудная справа

Уладзімір МАЖЫЛОЎСКІ

БРУДНАЯ СПРАВА

1

— Не лезь не ў свае справы, Самуіл! Табе заняцца няма чым? — на ўвесь магістрат разносіўся грозны голас берасцейскага бурмістра пана Міхала Ласкевіча. — Забойства раскрыта, душагуб вызначаны, берасцейцы заспакоены. Што табе яшчэ трэба, чым ты не задаволены, чаму не давяраеш вынікам расследавання, якое правёў Фёдар Буцюта?

Берасцейскі лаўнік Самуіл Корчак маўкліва сядзеў на лаве і, як магло падацца, з унутраным трымценнем слухаў бурмістра. Ён нават ківаў галавой, быццам пагаджаючыся з панам Міхалам, аднак у яго вачах, хітра прыжмураных і бяздонных у сваёй цемнаце, пульсавала такая нязгода, што сам бурмістр палохаўся яе, а таму раз за разам прасіў:

— Не лезь ты ў гэтую справу, Самуіл!..

Раптоўна пан Міхал прыціх, напружыўся, бы гончы сабака на паляванні, асцярожна наблізіўся да дзвярэй, рэзка расчыніў іх.

— Што табе трэба, Фёдар? — запытаў ён у некага.

— Ды нічога, — да слыху Корчака данёсся разгублены адказ Фёдара Буцюты, — хацеў запытацца ў тваёй міласці, якое на сёння мне будзе заданне?

— Ідзі ў Замухавечча. Там знойдзеш удаву Астапа Гарбача — скардзіцца кабета, што ў яе апошнімі днямі нехта качак крадзе.

— Дык, можа, сом?

— Вось і разбярыся на месцы.

Буцюта ўжо выйшаў з магістрата, а бурмістр усё яшчэ насцярожана прыслухоўваўся. Потым надзейна прычыніў дзверы і наблізіўся да Корчака.

— Тое, што я табе скажу, Самуіл, ты павінен трымаць за зубамі. Не, гэта не нейкая там дзяржаўная тайна, але пра яе ў нашым горадзе ведае толькі тры-чатыры чалавекі і я не хачу, каб пагалоска пра забойства дасягнула вушэй нашага старосты пана Радзівіла Чорнага.

— Ты мяне крыўдзіш, пан Міхал.

— Маўчы, — адмахнуўся бурмістр. Потым крыху падумаў і сеў на лаву побач з Корчакам. — Вось што ты ведаеш пра забойства карчмара Антука Рубца?

— Я следства не вёў, але чуў ад Буцюты, што чатыры дні таму яго выцягнулі з Мухаўца, а непадалёк ад таго месца на беразе знайшлі труп невядомага жабрака з рассечанай гала-вой. Яшчэ я ведаю, што Федзька Буцюта, якому ты даручыў расследаваць гэтае забойства, вырашыў, быццам жабрак напаў на Антука ноччу, каб яго абрабаваць, але, падаючы ў ваду, аглушаны карчмар усё ж злаўчыўся і рассек сякерай галаву галадранца.

— Але падазраю, што абадранец той быў не звычайнай галотай, а маскоўскім пасланцам, і сустрэча на беразе Мухаўца была ў іх не выпадковай, а дамоўленай. Таму праўду, хто і каго там засек, нам з табой лепш не ведаць.

— А калі я правяду сваё расследаванне?

— Сваё? — бурмістр падняўся з лавы, прыгладзіў сівыя вусы. — Толькі пры гэтым не спасылайся ні на мяне, ні на пана войта. Зразумеў, Самуіл?

Корчак паціснуў плячыма:

— Як звычайна.

2

Самуіл выйшаў з магістрата калі вечаровы паўзмрок сырой покрыўкай ахінуў горад. Нізкае восеньскае неба імжэла дробным дажджом, прымушаючы рэдкіх гараджан хутчэй спяшацца пад дах. Лаўнік з сумам паглядзеў уверх, глыбей нацягнуў на галаву шапку, шпаркімі крокамі перасек гандлёвую плошчу і, тулячыся бліжэй да парканаў, па Кавальскай вуліцы рашуча пакрочыў у бок Замухавечча.

З надыходам вечара купецкія лаўкі зачыніліся, адзінымі крыніцамі святла былі паходні, якія неслі з сабой познія прахожыя. Аднак прахожых тым менш станавілася, чым большы змрок апускаўся на гарадскія пабудовы. Сумніўнай і цяжкай падалася Корчаку яго задума: маўклівыя людзі, іх палахлівая, паспешлівая хада, чорныя парканы ўздоўж вуліцы, брудныя драўляныя насцілы. І цішыня. Менавіта цішыня больш за ўсё прыгнятала лаўніка, прыўносіла ў яго душу незразумелую трывогу, халодным подыхам варушылася ў грудзях. «А мо і праўду кажа пан Міхал — дурную і непатрэбную справу я задумаў? Ну іх да ліха ўсе гэтыя сумненні ў справядлівасці праведзенага Буцютай расследавання. Утапілі здрадніка — туды яму і дарога, засеклі маскоўскага лазутчыка — Бог яму суддзя! Але не, трэба ісці..

Карчма Рубца тулілася да самага берага Мухаўца. Гэта была доўгая, але нізкая, бы прыціснутая да зямлі, пабудова. Маленькія, зацягнутыя бычыным пузыром, акенцы жаўцелі мутным святлом у надыходзячай ночы, але ў будыніне было нязвыкла ціха. Самуіл прайшоў праз расчыненыя веснічкі, штурхнуў дзверы: яны ціха рыпнулі.

Унутры было крыху святлей, чым на двары. Пярэдні пакой асвятляўся лучынамі, у левым куце цьмяна жаўцела лампадка. Самуіл зняў шапку, перажагнаўся, агледзеўся. Наведвальнікаў у карчме амаль не было — толькі ў дальнім канцы стала сядзеў малады чалавек у беднай сялянскай вопратцы і не спяшаючыся піў піва. Лаўнік наблізіўся да незнаёмца.

— Тут павячэраць можна?

Селянін не паварушыўся, нават не павярнуў галавы і працягваў моўчкі піць піва. Самуіл сеў на лаву насупраць, зноў уважліва агледзеў памяшканне і, не ўбачыўшы нікога пацікавіўся:

— А дзе ж карчмар?

— Няма карчмара, — з надрыўным усхліпам адказаў яму зусім юначы голас. — Учора пахавалі дзядзьку Антука.

— Зразумела, — лаўнік разгублена пачасаў галаву. — Хто ж тут цяпер запраўляе?

— Цётка Матруна, — юнак паўшэптам назваў імя, пры гэтым палахліва паглядзеў у бок агмяню.

— А ты хто?

— Я — пляменнік дзядзькі Антука, Мікола. Да яго смерці жыў тут, дапамагаў стрыю па гаспадарцы, а што будзе цяпер — не ведаю. Не любіла мяне цётка Матруна пры жыцці Антука, а ўжо пасля яго смерці — дакладна прагоніць.

— А твае бацькі?

— Бацька памёр, калі я быў зусім маленькім, а маці сканала два гады таму. Адзін я дзядзька! Зусім адзін на гэтым свеце!

— А стрый твой ад чаго памёр? Пэўна, хварэў?

— Дзядзька Антук хварэў? — Мікола ўрэшце павярнуў твар да Самуіла і той убачыў у вачах хлапчука такое гора, што шчыра пашкадаваў яго. Яму раптоўна захацелася пагладзіць сірату па няроўна пастрыжаных валасах, прытуліць да сябе, прылашчыць. Аднак ён стрымаўся і вінавата прамовіў:

— Прабач, я не ведаў твайго стрыя!

— Дзядзька Антук мог спакойна падняць каня, разагнуць падкову. Ды мацней за яго ў Замухавеччы, пэўна, не было нікога. Хіба каваль Пятрок Броўка.

— Дык ад чаго ж ён тады памёр?

— Забілі яго, — нервова выдыхнуў хлопчык і зноў кінуў палахлівы позірк у кут, дзе дагараў агмень. — Тым днём дзядзька быў незвычайна ўзбуджаны, злосны, а вечарам папрасіў мяне, каб я прынёс яму невялікую сякеру, якой цётка Матруна сячэ качак ці шчапае лучыну. Сякеру я прынёс і ён, запіхнуўшы яе за пояс, адразу некуды пайшоў... А раніцай яго выцягнулі з ракі, — хлопчык які ўжо раз хліпнуў носам.

Стрыя ён любіў. Першыя месяцы, праўда, не разумеў, чаму Антук так часта б’е жонку, без усялякай прычыны лаецца на дачок Дунятку і Просю, лютай нянавісцю ненавідзіць свайго чатырнаццацігадовага сына Петруся; не разумеў, аднак верыў дзядзьку, верыў, што яго жонка Матруна і сапраўды лянівая, бы калода, а дзеці — «тупыя бараны», якія не хочуць зразумець бацьку і ўсё робяць не так, як трэба. Сірата часам адчуваў сябе вінаватым у тым, што адбывалася ў сям’і Антука, — быццам прынёс ён нейкай звышмагутнай, невядомай істоце ў ахвяру жыцці сваіх бацькі і маці, і смерці іх, нечым звязаныя з Антуком, зараз уплываюць на лад у яго сям’і, — хаця ў той жа час ён выдатна разумеў дурноту сваіх думак і прадчуванняў. Аднак хлопчык не хацеў здавацца. Ён хацеў жыць, быць патрэбным і таму ўсялякім чынам імкнуўся адгарадзіцца ад нябожчыкаў, пакінуць іх у спакоі ў царстве памерлых, а самому далучыцца да жывых, такіх, як гэты просты дзядзька, што зараз сядзіць перад ім. Чаму б яму не расказаць праўду пра маці, стрыя Антука і яго сям’ю, што тут хаваць, каго баяцца?

— Той жабрак у карчму да нас ніколі не прыходзіў, але я бачыў, як два ці тры разы, яшчэ летам, цётка Матруна размаўляла з ім на беразе рэчкі. Размаўляла тады, калі Антука не было дома, спакойна, але кожны раз нядоўга. Аднойчы я бачыў, як яна дала жабраку невялікі мяшэчак з грашыма. Гэта мяне і ўразіла больш за ўсё, цётка вельмі сквапная, а тут падала нейкаму галадранцу палову капы! Прычым усунула грошы гвалтам, між яго волі, бы адкупляючыся ад нейкага граху ці зладзейства.

— А ты не чуў, пра што яны тады размаўлялі, як называлі адно аднаго?

— Не, — адмоўна хітнуў галавой хлопчык, — яны хаця і не хаваліся, аднак гутарылі ціха, амаль шэптам. Ды і жабрак.

— Ёсць тут хто жывы? — раптам расчыніліся ўваходныя дзверы і ад парога данёсся густы бас.

Мікола прыўстаў з лавы, прыжмурыў вочы, уважліва агледзеў чалавека, сумна ўсміхнуўся:

— Я ёсць, дзядзька Кузьма.

Кузьме было гадоў сорак. Быў ён каранасты, моцна збіты, з доўгімі рукамі і шырокім, зарослым густым валоссем, тварам. Ён уважлівым позіркам ахінуў лаўніка, хмыкнуў. Потым, бы добраму знаёмаму, падміргнуў хлапчуку і запытаўся:

— А дзе Матруна?

— Недзе на панадворку, — паціснуў плячыма Мікола. — Сюды яна даўно не заходзіла.

— Ноч жа на двары! — праракатаў Кузьма здзіўлена. Ён яшчэ раз уважліва агледзеў лаўніка, зноў неяк пагардліва хмыкнуў, павольна, бы неахвотна, павярнуўся і выйшаў з карчмы.