Уладзімір Караткевіч - ....Трэба церабіць сваю сцежку Дзённік 1965-66 гадоў

Уладзімір Караткевіч

...Трэба церабіць сваю сцежку. Дзённік 1965-66 гадоў

28 чэрвеня

Панядзелак, казалі продкі, не самы лепшы дзень, каб пачынаць нешта. Мы, аднак, з іхняй гэтай думкай не лічымся, як, шчыра кажучы, не лічымся ні з іхняй філасофіяй, ні з іхнімі запаветамі, ні нават з тым, што яны будавалі. А ўжо што не лічым за патрэбнае ваяваць за тое, за што ваявалі яны, – гэта і пагатоў. То чаму мне не пачаць і такой справы ў забаронены дзень.

Чаму пачынаю зноў пісаць дзённік – не ведаю. Я яго сто разоў пачынаў і кідаў. Кіну і на гэты раз, калі адчую, што галоўная мэта – пісаць праўду аб іншых і аб сабе – не выканана. А прамым штуршком гэтага пачыну, здаецца, ёсць тое, што жыццё і час плывуць між пальцаў, і не затрымаць, не вярнуць іх. Нельга ўскладаць на перагружаную памяць яшчэ і той цяжар, каб помніць, дзе што было і калі. І, у той жа час, страшна ад думкі, што мінаюць тысячы дзён, спраў, падзей, і забываюцца ў нетрах мозгу, і нічым іх не адновіш пасля: нібы і не жыў, не думаў. Нібы не чалавек, а малпа… Магчыма, ёсць рацыя ў тым сцверджанні, што зямля – палігон для гіганцкага вопыту, расы – тое, што і расліны з мечанымі атамамі, кожны чалавек – мікракосм, які так ці іначай адказвае на спрадвечнае пытанне вялікага ўсесусветнага Розуму. І з бясконцых мільярдаў адказаў урэшце вырасце адзін, адзіна верны Адказ. Успомніў з гэтай прычыны Зайцава [1] з ягонай тэорыяй. Пабольш бы гэткіх ерэтыкоў – не закісла б у твані зямля. Шмат у чым з ім не згодзен, але ён і іншыя такія – рошчына, без якой не было б і хлеба. Дык вось, калі чалавек памірае – токі мозгу, запісаныя іншымі людзьмі, раптам робяць велічэзную крывую на стужцы. Нібы выбух, нібы разрад энергіі і ўсяго, што было – Чалавек – у невядомае, у нейкі вялізны акумулятар, які ўсё зберажэ, нічому не дасць знікнуць.

Калі гэта так – непакоіцца не трэба. Не знікне ўсё, чым жыў чалавек (і гэта суцяшае), усё прыдасца, – і ў гэтым сэнсе Купала, Багдановіч, Дантэ – не маюць перавагі над кожным сярэднім чалавекам, а роля пісьменніка толькі, так бы мовіць, нутрызямная: ён дапамагае кожнаму члену сям’і чалавечай лепей думаць, узбагачае людзей і, такім чынам, робіць іх больш вартымі для Адказу.

Але калі гэта не так, калі няма недзе ў абшары цэнтра, які збірае інфармацыю мноства людзей з мноства светаў, – і які нішто без яе, – тады людзі не павінны забываць і дробязі, бо аднолькавую вартасць маюць “Ляжаць пакошаныя травы” [2] і заўважанае (а пасля пахаванае ў памяці) назіранне, скажам, аб тым, што белыя гарлачыкі пахнуць неаднолькава і “спектр” іхняга паху – ад смуроду да найтанчэйшага водару.

Калі акумулятар не той, галоўны, Адказ, а проста наша зямная культура, якая сальецца з іншымі непасрэдна пры сустрэчы з жыхарамі іншых светаў – тады нішто не павінна знікаць, нават бабуліна прыказка “задумаўся, як сабака ў чоўне” (так і ўяўляеш брыластага мардача, якога нясе плынню ў чоўне, а ён думае сабачымі сваімі думкамі: “А што ж рабіць?”).

Тады ўсё самацвет, усё каштоўнасць. Тады патрэбен і гэты дзённік, як дзённік кожнага чалавека. А паколькі мы не ведаем, як яно там, то лепей па-мужыцку засцерагчыся.

Якой бы ні было лухтой тое, што тут запісана, гэта ўсё ж няхай сабе і цень думкі, але цень думкі рэаліста. Не таго, які лічыць, што на cвеце няма нічога іншага за ягоны куртаты вопыт, а таго, які лічыць, што свет – рэч у шмат чым нязнаная, а таму дапускае, што ў ім могуць быць нечаканасці, што ў ім можа быць амаль усё, за выключэннем, вядома, абсурду.

Вось неяк і стаміўся пісаць. Ці выстачыць цярпення запісваць кожны дзень хаця б па радку?

У Рагачове, пэўна, хопіць. Тут добра думаецца. За адну ноч і палову дня я тут надумаўся больш, чым за тыдзень у Мінску, ды й адчуваю сябе лепей, чым усюдых. Людзям трэба жыць у вёсках і невялічкіх гарадках большую частку года. Толькі там яны – людзі. Хацелася б, хоць калі-небудзь, пабудаваць сабе хаціну на хутары Крыцкага, жыць там, пісаць, заўсёды мець чыстае сумленне, ні на хвіліну не адрывацца ад зямлі і ў яе ж калісьці легчы.

Шкада – ніколі, пэўна, гэтага не будзе. І з-за грошай, і праз іншыя прычыны. Чорны таксама ўсё жыццё марыў пра свае Цімкавічы, увесь час складаў з дачкою планы будучага дома, а памёр у каменных джунглях, змучаны безграшовасцю, крытыкамі, уціскам цэнзуры, знявечаны фізічна трыццаць сёмым годам – хай гэтаму году і тым, хто рабілі гэты здзек з сапраўдных, – вечная ганьба і (на зямлі яшчэ) помста.

29 чэрвеня. Аўторак

Другі дзень у Рагачове. Прыехаў пазаўчора ўвечары аўтобусам – нашы ўжо ляглі спаць. Узялі з дзядзькам [3] па чарцы, а пасля лёг і я. Раніцай прывёў усё ў парадак. І вось зноў круглы стол, за акном вінаград (лета такое позняе, што ён яшчэ не цвіў), на стале белая папера (раніцай схадзіў у горад, купіў яе, “Герояў 1863” і яшчэ сёе-тое), попельніца-певень, рукапіс “Хрыста” [4] і Біблія. Можна працаваць. Але ў той дзень узяў вуды і пайшоў да двох тычак. Крапаў вельмі рэдкі дождж, цвілі паплавы. Там, дзе вясною даўжэй стаяла вада, быў цэлы разліў кветак, старых знаёмых, з якіх я дзевяць дзясятых ведаю па імёнах і дзе яны любяць жыць. Беражанкі лёталі над сталёвай вадой, і заўсёды, здаецца, папарна, бо ў кожнай адбітак і таму ўражанне такое, што іх удвая больш. Рыба, як казаў адзін добры знаўца беларускай мовы, “не дзяўбла”. Вярнуўся ў прысмерку.

Сёння з раніцы трохі скарачаў “Хрыста”. Нешта не працуецца. І дарэмна, бо гэта трэба зрабіць за тыдзень, а пасля сесці за аповесць, дабіць і яе. Пасля прыйшоў Клятэцкі [5]. Паехалі маторкаю на бераг насупраць Турэйкі.<…>

Налавілі шмат рыбы і вярнуліся. Ноч за акном. На стале маім у вазе пяць півоняў, падобных на чашы са снегам. Толькі снег гэты жывы, з амаль нябачным для вока водкіддзем у ружовае.

Сёння чуў ад простага чалавека два тлумачэнні ў духу “тут нам истопник и открыл глаза”. Першае – што атамную бомбу кінулі ў якасці помсты за Пёрл-Харбар. Другое – што вугаль і нафта – сляды мінулай атамнай вайны. Вугаль – ад дрэў, што загінулі, нафта – ад усяго жывога. Вунь як глыбока пранікла гэтае страхоцце і жах ягоны.

А тут – півоні. І ў кепскае не верыцца. Не можа яго быць, калі ёсць кветкі і прага жыцця.

30 чэрвеня. Серада

Устаў у сем гадзін, і вось ужо палова восьмай вечара, а яшчэ нічога не рабіў. Мала таго, амаль ні аб чым не думаў. Цэлы дзень забіў на скарачэнне сцэнарнага “Хрыста”. Работа марудная, уцягнуцца ў яе катаржна цяжка. Першыя сорак старонак скараціў на 15 з паловаю. Заўтра прайдуся яшчэ і пастараюся скараціць напалову, бо далей скарачаць будзе цяжэй, а калі будзе скарачацца нават такімі тэмпамі, то будзе 100 ст. замест патрэбных 90. Пасля працы схадзіў на 15 хвілін у горад. За выключэннем нашых вуліц ён такі пясчаны, што ў ім можна здымаць сцэны для “вестэрнаў”. Асабліва ля “чайной”, пакуль там не было заасфальтавана. Так і ўяўляеш, ідучы па пяску, што вось зараз выйдуць тры браты-ворагі і трэба будзе падаць і страляць па ўсіх.

І вось хутка вечар. Сонца ў вінаградніку. Вельмі ціха. Трубіць недзе на рацэ буксір. Хутчэй бы скончыць з гэтым сцэнарыем, дабіць аповесць і радыёп’есу па “Ладдзі”, а пасля без спеху ўзяцца за складанне зборніка “Лірыкі” і “Каласоў”.

Пэўна, ніколі гэтага не будзе, так заняты. А кінуць заняткі не магу. Хачу быць вольным ад усіх абавязкаў.

1 ліпеня. Чацвер

У аднастайнасці жыцця ёсць нешта чароўнае. Сёння, як учора і як заўтра. І добра жыць, і хочацца працаваць. Зрабіў яшчэ сорак старонак “Хрыста”. Увогуле пасля скарачэння з васьмідзесяці засталося сорак дзевяць. Усё яшчэ многа, але абразаць да канца не буду – я таксама біты, пакіну нешта і на трэці варыянт. Скончыўшы ўсё гэта, пайшоў з Сержам [6] на Рыжковіцу лавіць верхаводак і забіў на гэты малашаноўны занятак цэлы вечар. А я пляваў. Вудзяцца яны весела, на зубах хрумсцяць добра (фосфар для мозгу, хаця, калі ўлічваць мой мазгавы стан за апошні год – мне трэба знішчаць за дзень трох акул), і тут таксама ёсць свае сюрпрызы. Сёння, напрыклад, нечакана для самога сябе, спаймаў чахонь у паўтары мае далоні.

Пасля вячэры на хвіліну выйшаў у сад. Цёмныя дрэвы. Драбнюткі дожджык сее мак.

І вось сяджу і запісваю. Ноч. На вінаград, які цягнецца ў неба, кладзецца адбітак з вакна. І калоціцца ў шкло вялізная шэрая мятлушка, чыясьці душа. Хто б гэта прыляцеў па мяне і да мяне? Можа, хххх[закрэслена]? Лухта! Нягледзячы на яе мінулы ліст, такі самы няшчыры, як і ўсе яны, як яна сама, я не хачу ведаць яе, помніць яе, наведваць яе. Усё мінула. Нічога ад яе не хачу. Быў час: было з кім спаць – не было з кім прачынацца. А цяпер і гэтага няма. Жыццё зноў набыло вышэйшую, спакойную сваю каштоўнасць. Ёсць і сябры, і жанчыны-сябры.

І з гэтымі словамі паставім на мінулым крыж. Не магільны, а той, што на раздарожжы, той, з якога пачынаецца новы шлях.

У які ўжо раз.

3 ліпеня. Субота