Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
У гэты прыгожы дзень працавалася неяк спорна, без таго гнятлiвага адчування цяжару няволi, якi трывала сядзiць у душы зэкаў. У час перадыху хто курыў, хто так сядзеў, а хто i драмаў. Моцны прылёг на дашчаны трап, па якiм ганялi тачкi, i падставiў сонцу i небу твар i шыю, агалiўшы яе.
- Госпадзi божа мой, - сказаў ён, глыбока ўздыхнуўшы, - дзякуй табе, што ты стварыў такi цудоўны свет, цудоўную прыроду, зямлю. Дзякуй.
- А за парадкi на зямлi таксама дзякаваць богу трэба? - падаў голас брыгадзiр. Ён сядзеў на тачцы, таксама падставiўшы твар сонцу i шырока расшпiлiўшы каўнер.
- Парадак людзi самi ўстанавiлi, - адказаў яму Моцны. - Тут не ад бога залежыць. Бяда, калi наводзiць парадак чалавек антымаральны, кат i дыктатар.
Размова наблiзiлася да небяспечнага кiрунку, таму брыгадзiр штурхнуў яе ў iншым напрамку, загаварыў пра вясну. Але гаворку Моцнага падтрымаў Лёха.
- Правiльна, Сямён Якаўлевiч, не бог, а людзi нас сюды загналi. А вы верыце ў бога?
- Бога я прыняў тут, у няволi. I веру ў замагiльнае жыццё. I ў замагiльны суд веру. Вось паўстануць там па клiку трубы архангела ўсе замучаныя, забiтыя i тыя, хто iх мучыў i забiваў. Суд i дасць кожнаму тое, што заслужыў пры жыццi на зямлi.
- Я, канечне, траплю ў кацёл з гарачай смалой, - сказаў Лёха, - а вас у рай пашлюць.
- Не ведаю, куды мяне пашлюць, а вось паглядзець бы, як тых катаў энкавэдыстаў будуць смажыць у смале. Я б сам iх засмажыў. - Ён сеў, схапiўся за галаву. - Божа мой, а чым усё-такi стукне мне па галаве АСО? Асобая нарада. А калi расстрэл?
Ён вельмi спалохаўся гэтай здагадкi, збялеў нават, знерухомеў, нiбы ўжо гэту кару яму аб'явiлi.
Чым стукнула АСО Моцнага, даведалiся ў той жа дзень. Прыехаў наш кум, лейтэнант, губасты i такi худзючы, што галiфэ яго здавалiся пустыя, i аб'явiў Моцнаму рашэнне АСО. Далi яму дзесяць гадоў i пачатак адбывання пакарання залiчылi з дня пасадкi ў шызо. Чатыры адбытыя гады прапалi, тэрмiн пацёк новы. Яму да ПШ прыбавiлi яшчэ адну абрэвiятуру, даўжэйшую на дзве лiтары - КРТД, што азначае контррэвалюцыйна-тэрарыстычная дзейнасць.
Вестку гэту, на дзiва, Сямён Якаўлевiч прыняў знешне спакойна. Выслухаў кума моўчкi, узяў кiрку i пачаў разбiваць грунт, таксама моўчкi.
Кум пайшоў, а Лёха, уражаны, здаецца, больш за Моцнага, пачаў абурацца i лаяцца.
- Жывадзёры, гнiды, на вяровачку б iх усiх павесiць. - Ён пхнуў што было сiлы нагой тачку. - Во яно АСО - дзве ручкi, адно калясо. Гэта ж яшчэ столькi дабавiць, гады!
Набiты Моцным грунт я пагрузiў у тачку, вывез у адвал. А Моцны ўсё ўбiваў i ўбiваў кiрку ў грунт, не прыпыняўся i тады, калi брыгада рабiла перакур. Я хацеў адабраць у яго кiрку, але брыгадзiр спынiў мяне, сказаў, каб не чапаў, няхай прыйдзе ў сябе.
У сябе ён не прыйшоў. Сабраўшы ўсе сiлы, загнаў кiрку ў зямлю да самага дрэўка, пакiнуў яе там ды яшчэ i нагой па ёй прыстукнуў.
- Усё, будзь ты праклятая, зямля. Я цябе не марозiў, не буду i калупаць. Брыгада, я пайшоў на волю.
Мы не зразумелi, пра якую гэта ён волю сказаў. А ён зняў рукавiцы, сунуў iх у кiшэню бушлата, узяў сваю торбачку, дзе былi пайка i мiска з лыжкай, зiрнуў на неба, сонца, перахрысцiўся - гэта мы ўбачылi ўпершыню - i пайшоў. Пайшоў па трасе па напрамку горада. Пакуль ён iшоў па дазволенай зоне, мы маўчалi. Але вось ён пераступiў тую мяжу, пераход цераз якую ўжо лiчыцца спробай уцёкаў.
- Сямён Якаўлевiч, - крыкнуў яму брыгадзiр, - куды? Вярнiся!
Той участак гранiцы ахоўваў Ахмет. Яшчэ калi Моцны падыходзiў да мяжы, Ахмет насцярожыўся, стаў у баявую паставу... А калi пераступiў мяжу, Ахмет накiраваў вiнтоўку на яго.
- Куды? Куды вы? Стой! - крыкнуў ён не пагрозлiва.
А Моцны iшоў ужо за мяжою, аддаляўся ад яе.
- Эй, стой! - Ахмет клацнуў затворам. - Стой, гавару, страляць буду!
Моцны iшоў не азiраючыся. Iшоў мерным ходам, спакойна, нiбы ён сапраўды быў ужо на волi. Глыбокiя сляды на снезе-цалiку цягнулiся ўслед яму i былi падобны на ланцуг, якi зэк Моцны размотваў з сябе.
- Эй, страляю зараз, стой! - крычаў Ахмет яму ўжо ўслед i двойчы цi тройчы прыкладваўся да стрэльбы, але не страляў.
Усё гэта бачыў другi ахоўнiк - таўсматы сяржант. Той быў па другi бок трасы i таксама насцярожыўся, ускiнуў вiнтоўку гатовы стрэлiць.
Калi Моцны адышоў ад дазволенай гранiцы ўжо крокаў трыццаць, Ахмет стрэлiў угору. Другi раз, як i належыць па iнструкцыi, павiнен стрэлiць у Моцнага.
- Стой!
Моцны iшоў, падставiўшы стралку спiну i патылiцу.
Тады Ахмет закрычаў ужо брыгадзiру:
- Брыгадзiр, даганяй, затрымай! А то заб'ю яго. Даганяй!
Брыгадзiр, Лёха i я пабеглi ўслед за Моцным. Мы беглi па яго глыбокiх слядах, умiнаючы iх яшчэ глыбей, уперадзе - Лёха, я - за iм, брыгадзiр, старэйшы за нас i з паламанымi рэбрамi, - ззаду. Беглi моўчкi, без крыку, каб не спужаць яго, каб не азiрнуўся i не джгануў ад нас. Лёха першы дагнаў Моцнага, стаў перад iм.
- Ты што, - закрычаў ён, - знарок пад кулю iдзеш? Жыць не хочаш, а на Ахмета хочаш смерць сваю ўзвалiць? - Размахнуўся, але ляпнуў па твары лёгка, хутчэй дэманстратыўна. - Ёўбала ты.
Мы ўзялi Моцнага за рукi i павялi на ўчастак. Ён не супрацiўляўся. Калi праходзiлi мiма Ахмета, то ўбачылi, як у таго дрыжалi губы. I рукi дрыжалi, антабка на вiнтоўцы ляскала.
- Ахмет, - сказаў яму брыгадзiр Iваноўскi, - дзякуй табе. Няхай дзецi твае будуць шчаслiвыя.
Ахмет у адказ усмiхнуўся жаласна i радасна, шчаслiвы ад таго, што вось жа не забiў чалавека, а павiнен быў забiць, не ўзяў на сябе чужую смерць.
Моцны ў той дзень больш працаваць не стаў, i мы яго не прымушалi. Ён сядзеў на зямлi на дошцы ў паставе бога Буды, няўцямны да ўсяго, глядзеў некуды паверх сопак, i што ён думаў у гэты час, бог адзiн ведае.
Старшы ахоўнiк-сяржант далажыў пра спробу Моцнага ўцячы, i яго зноў забралi ў шызо, а адтуль у калонiю з больш строгiм рэжымам. Думаю, што Моцны там не выжыў.
Ну а стралка Ахмета мы сталi яшчэ больш паважаць i хацелi, каб ён застаўся такiм жа нармальным хлопцам, каб не агрубела яго душа на такой службе, не змянiўся характар i не ператварыўся ён у сапраўднага вертухая.
"Госпадзi божа мой, - увесь час успамiнаўся балючы ўскрык Сямёна Якаўлевiча, - навошта ты дазволiў зрабiць такi на зямлi парадак, калi адзiн чалавек можа прычыняць смерць i гора мiльёнам? Навошта?"
САЛДАЦКI ЛIСТ
Мой мiнамётны ўзвод папоўнiўся двума салдатамi - Iванам Дробатам i Яраславам Бычыкам - летам сорак чацвёртага, калi былi вызвалены iх прыгранiчныя з Малдавiяй вёскi. Яраславу яшчэ i васемнаццаць не споўнiлася. А Дробату было ўжо за сорак, i яго, як самага старэйшага ў роце, мы называлi дзядзькам Iванам. Шчыры, непасрэдны Яраслаў адразу ж стаў любiмцам узвода. Па-хлапчукоўску нявопытны, неасцярожны Яраслаў часам паводзiў сябе неабдумана адчайна, што на вайне сярод салдат не ўхвалялася. Каб быў ён пад пастаянным наглядам, я ўзяў Яраслава да сябе ардынарцам.
Гаворка, аднак, пойдзе не пра Яраслава, якi шчаслiва скончыў вайну, а пра Iвана Дробата. Яго марудлiвасць, празмерны спакой - не паспяшаецца, не пабяжыць, дзе трэба, - мяне часам раздражнялi, i прыходзiлася, каб падагнаць, хрысцiць мацюком. Мужчына ён быў дужы, лёгка ўскiдваў сабе за спiну больш чым дваццацiкiлаграмовую плiту ды яшчэ браў пад пахi скрынку з мiнамi. Старанней за ўсiх байцоў узвода капаў яму для агнявых пазiцый мiнамётаў, акопы для схованкi на выпадак бамбёжак i артабстрэлаў.
Раней у армii Дробат не служыў па стану здароўя - быў трохi глухi. Мабiлiзацыя ў армiю ў сорак чацвёртым для яго была нечаканай, думалася, што i на гэты раз яна абмiне яго. На медыцынскiм аглядзе паказаўся зусiм глухiм, але яго назвалi сiмулянтам, у глухату не паверылi i залiчылi ў часць, не даўшы нават забегчы дамоў развiтацца з сям'ёй - жонкай, цешчай, маткай i пяцярыма дзецьмi. Вось так ён i апынуўся ў маiм узводзе трэцiм нумарам мiнамётнага разлiку. На гэтай пасадзе - насiць плiту i падносiць у час стральбы мiны чуйныя вушы не патрэбны.
Сялянская практычнасць Дробата вельмi прыйшлася на карысць узводу. Ён умеў адрамантаваць калёсы, колы, збрую i рабiў гэта з ахвотаю i ўмела. Знаходзiў i далучаў да ротнай гаспадаркi ўсё, што потым аказвалася патрэбным.
Ужо праз якi тыдзень мы ведалi амаль усё пра яго сям'ю, бо ён толькi i гаварыў аб сваiх дзецях, iншых родзiчах. Яго салдацкiя лiсты-трохкутнiкi амаль штодзень выпырхвалi з яго рук i ляцелi вестачкай дамоў. Дробат пiсаў i ўсiм родным адразу, i кожнаму паасобку, у тым лiку i самаму малому шасцiгадоваму Панасiку. Лiсты яго былi кароткiя i неслi, як кажуць, самую неабходную iнфармацыю: жывы, здаровы, рухаемся ўперад, ужо вызваляем мадзьяр, а там на чарзе i Аўстрыя. Пасылаў ён i пасылкi праз кожныя чатыры-пяць дзён. Так часта аднаму не дазвалялася слаць, але Дробат афармляў iх на iмя iншых салдат, якiм не было куды пасылаць. Усё iшло ў тыя пасылкi: адзенне, цацкi, iнструмент, нават посуд. Асаблiва цанiлiся тады iголкi для швейных машын i каменьчыкi для запальнiчак. На радзiме яны мелi вялiкi попыт. Дробату ўдалося раздабыць некалькi карабочкаў гэтай каштоўнасцi. "Жонка прадасць на рынку iголкi i дзецям нешта купiць", - хвалiўся ён.
Меў Дробат i поўны сiдар усякiх рэчаў, таксама прыпасеных для сям'i, спадзяваўся прывезцi яго дамоў пасля вайны.
