Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
Жарту гэтаму мы не паверылi. Як потым даведалiся, загналi кандыдата навук у лагер на восем гадоў за падазрэнне ў шпiянажы - ПШ. Выдуманая гэта абрэвiятура энкавэдыстамi прышывалася звычайна тым, калi ў следчых не было нiякiх канкрэтных фактаў, каб абвiнавацiць чалавека. Тады яны i пасылалi на яго матэрыялы з гэтым ПШ у асобую нараду, якая i выносiла прысуд завочна.
- Вiдаць, вам трапiлiся мяккацелыя следчыя, добрыя, - пазайздросцiў Моцнаму брыгадзiр, якому на следстве ламалi рэбры.
- Мяккацелыя? Добрыя? - узарваўся Моцны. - Дзе гэта вы бачылi такiх добрых у нашых савецкiх органах? Там жа адны бандыты, падонкi, каты. Iнквiзiтарам трэба павучыцца ў нашых катаў. Ды i гестапаўцы маглi пераняць многае ў гэтага баявога атрада партыi.
Словы гэтыя былi правiльныя, смелыя, але ж якую яны мелi страшную цану: варта толькi дайсцi iм да пiльных вушэй, i мог заплацiць кандыдат навук яшчэ адным тэрмiнам.
- Ты партыю не чапай, - асцярожна папрасiў яго брыгадзiр Iваноўскi. Партыя нi пры чым.
- Нi пры чым? А следчыя, пракуроры - не члены партыi? Не iмi партыя кiруе? А ўсiм гэтым страшным апаратам не галоўны партыец кiруе? Нi пры чым... - Моцны быў на вышынi свайго гневу, у яго дрыжаў голас i рукi дрыжалi. - А мы ўсё баiмся, ад страху дрыжым, як мухi ў павуцiне. За дротам i то баiмся. Чаго, каго баiмся?
- Шызо, новага тэрмiну, а то i шлёпкi баiмся, - сумна сказаў Iваноўскi.
Не ў гэты першы дзень знаёмства з Моцным, а пазней мы даведалiся пра яго ўсё. Сямён Якаўлевiч сам i расказаў, што з iм адбылося ўжо тут, у лагеры.
Да арышту ён праектаваў чыгункi i быў заслужана ацэнены як добры спецыялiст. А вядома ж, што ў тыя трыццатыя шызафрэнiчна-крывавыя гады ўдары сталiнскага мяча i абрушвалiся на лепшых. Моцнага i ўзялi як вучонага спецыялiста i абвiнавачвалi спачатку ў шкоднiцтве, а потым у шпiянажы. Паколькi доказаў нi шкоднiцтва, нi шпiянажу не было, то следчыя старалiся выбiць у яго прызнаннi. Моцны, аднак, быў характару моцнага, упарты i няўступлiвы, уступiў у люты канфлiкт са следчымi i быў бiты, прапускаўся праз канвеер, калi запар дапытвалi па некалькi сутак, двойчы кiдалi ў карцэр. Моцны не агаварыў сябе, не падпiсаў пратаколы, i тады далi яму гэта ПШ - падазрэнне ў шпiянажы.
- Iх, гэтых следчых, аказваецца, вучаць, як бiць i мучыць падследных. Прыёмам вучаць. I хто вучыць? Дактары, медыкi. Бандыты ў белых халатах, расказваў Моцны. - Вучаць анатомii, паказваюць, дзе ў чалавека самыя балючыя месцы. Вучаць бiць так, каб звонку слядоў не заставалася, а было б адбiта ўсярэдзiне...
Сам ён да арышту быў у партыi, верыў ёй, а Сталiну, як прызнаўся, не верыў з трыццатага года - пасля прымусовай калектывiзацыi i раскулачвання. Тады ж ён напiсаў лiст-пратэст Сталiну i Калiнiну, што такая гвалтоўная калектывiзацыя i раскулачванне самых працавiтых сялян горш за прыгон i прывядзе да разбурэння вёскi i сялянскай гаспадаркi.
Калi б ён напiсаў такi лiст пазней на шэсць гадоў, не мiнаваць бы яму лагера. А тады з iм нiчога не было. Тады былi яшчэ сярод энкавэдыстаў нямала людзей сумленных. Лiст Моцнага да Масквы не дайшоў, яго перахапiлi мясцовыя чэкiсты. Начальнiк раённага аддзела ўнутраных спраў выклiкаў Моцнага да сябе, моўчкi вярнуў лiст. Нi пагрозы, нi крыку не было, а была парада - такiя лiсты больш не пiсаць i не пасылаць. Вiдаць, той раённы начальнiк i сам быў такой жа думкi пра злачынную калектывiзацыю.
Моцнага, як спецыялiста, у лагеры скарысталi па яго ж прафесii. Ён працаваў у лагернай праектнай канторы, жыў у параўнаннi з зэкамi, занятымi на земляных работах, даволi няблага. Сядзеў у цяпле, быў сыты, тачкi не ганяў. I сядзеў бы там Сямён Якаўлевiч да канца свайго тэрмiну, вычэрчваў бы планы, схемы, вылiчваў пад'ёмы i спускi пуцi, выгiбы. А ён нiяк не мог дараваць следству за тыя мукi, што яны яму прычынiлi, - у яго ад тых пабояў i цяпер балiць пазваночнiк. Не згаджаўся i з тэрмiнам, дадзеным асобай нарадай. Ён пачаў пiсаць скаргi на сваiх былых следчых i на парадкi ў органах бяспекi, абвiнавачваў iх у свядомым тэроры, называючы гэтыя органы засценкамi катаванняў i забойстваў. Пiсаў у ЦК партыi, у пракуратуру, Вярхоўнаму суду, Калiнiну. Сталiну не пiсаў, бо лiчыў яго галоўным вiноўнiкам тэрору. Атрымлiваў ад усiх шаблонны адказ: "Падстаў для перагляду справы няма, вы асуджаны правiльна". На такiя штампы-адказы ён пасылаў больш рэзкiя заявы: "Я не быў асуджаны, мяне загналi ў лагер без суда. У канстытуцыi якой краiны запiсана, што можна заключаць у лагер без суда?"
Аднойчы яго выклiкаў кум - так у лагеры называюць аператыўных упаўнаважаных НКУС. Яны сочаць за палiтычнымi настроямi зэкаў, вядуць следства, вярбуюць сексотаў. Кум сказаў Моцнаму: "Чаго ты, вумнiк, дабiваешся? Што ты шукаеш прыгод на свой лоб? Мала табе васьмi гадоў, дык дабавяць. Чатыры адседзеў, чатыры засталося. Вытрымаеш, сядзiш у канторы, кайлом не б'еш".
Паслухацца б Моцнаму гэтай хоць i пагрозлiвай, але разумнай парады. Дык не, упарты няўрымслiвы Моцны не змiрыўся, па-ранейшаму скардзiўся ва ўсе iнстанцыi, патрабуючы перагледзець яго справу. Пасылаў праз лагерную пошту, перадаваў тым, хто вызвалiўся i ехаў дамоў, каб кiнулi ў гарадскую паштовую скрынку. А вынiк быў адзiн - падстаў для перагляду справы не знаходзiлi.
Тады Моцны напiсаў лiст Берыi, наркому НКУС.
"Дарагi Лаўрэнцiй Паўлавiч, - такi быў тэкст лiста, - мяне трымаюць невiнаватага ўжо чатыры гады, загналi сюды без суда. Пры допытах мяне бiлi, мучылi, так i ў гестапа не мучаць людзей. Правiльна, што ката Яжова расстралялi. Iх, гэтых энкавэдыстаў-катаў, трэба расстраляць усiх. Яны забойцы, бандыты. Гэта яны забiлi мiльёны невiнаватых людзей i загналi ў лагеры столькi ж. Я таксама iх ахвяра. Прашу адмянiць пастанову асобай нарады i вызвалiць мяне..."
Вось такога прыблiзна зместу была яго заява Берыi.
Ах, Сямён Якаўлевiч, разумны чалавек, вучоны, кандыдат навук, якi ж ты наiўны! Так напiсаць пра НКУС - баявы атрад партыi, параўнаць энкавэдыстаў з гестапаўцамi, патрабаваць iх усiх расстраляць... Цi ж можна такое ляпнуць?!
Адказ прыйшоў хутка, намнога хутчэй, чым ад судоў, пракуратуры, Калiнiна. I не ў пiсьмовым выглядзе. Завёў яго да сябе кум i ўчынiў допыт.
- Ты што, мацi твая-перамацi, уражына праклятая, прастытутка, нашы органы i гестапа на адну дошку ставiш? Нас, слаўных чэкiстаў, патрабуеш расстраляць? Ты морда антысавецкая, шпiён, што заслужыў цяпер? Што? Дзевяць грамаў свiнцу. I палучыш. Дзяржава наша багата на свiнец, не пабяднее, калi табе адну кулю пусцяць у твой медны лоб.
- Кум той, - расказваў Сямён Якаўлевiч, - здаравенны буйвал, яму б малатком махаць, у забоi вугаль рубаць. Кулакi пудовыя. Дык ён, мяснiк, мяне пачаў душыць. Схопiць за горла i душыць, пакуль я страчу прытомнасць. Адпусцiць, я аддыхаюся, ён зноў душыць... Ён i загнаў мяне ў шызо. Сядзеў там месяц, а адтуль сюды, у брыгаду, кiнулi. Аформiлi новы на мяне матэрыял i паслалi ў тую ж асобую нараду. Вось цяпер чакаю прысуду.
- Могуць табе, пахан, i шлёпку даць, - выказаў яму спачуванне Лёха.
- Цiкава, - крутнуў галавой брыгадзiр. - Штосьцi не тое... Калi паслалi на асобую нараду, то чаму ж цябе выпусцiлi з шызо? Ты ж падследным лiчышся.
Моцны скрывiў ва ўсмешцы рот.
- А каб дарэмна не еў хлеб. У брыгадзе хоць кубiкi буду даваць.
Мы ўсе яму спачувалi, падкормлiвалi. Работнiк ён быў у першыя днi пасля шызо нулявы, пустое месца. Толькi i мог кiрку падняць i махнуць ёю. Норму яму брыгадзiр усё ж выстаўляў, каб той змог атрымоўваць поўную пайку. Тыднi праз два Моцны ўжо акрэп i нароўнi са мной ганяў тачку.
Спачувалi Сямёну Якаўлевiчу не толькi зэкi, але пранiкся да яго сiмпатыяй i стралок Ахмет. Вiдаць, таму, што праходзiў вайсковую службу ў тых месцах, дзе да арышту жыў Моцны. Яны часта i гаварылi пра той горад у Забайкаллi. I Ахмет гэтак жа, як i ўся брыгада, занепакоена чакаў, што ж прышле тая асобая нарада. Ахмет здружыўся i з брыгадай, ён часам увечары заходзiў у барак, слухаў нашы размовы, спрэчкi. Прыносiў курыва, якое яму выдавалi, бо сам не курыў.
У адзiн з прыходаў Ахмет пачаставаў Моцнага карамелькамi - поўным мяшэчкам. А Моцны падзялiўся ўжо i з намi тымi цукеркамi.
- Вы ўжо добры сталi на твар, - сказаў Ахмет Моцнаму. - Паправiлiся.
- Трохi паправiўся, - ахвотна падтрымаў з iм гаворку Моцны.
- Вызвалiцеся, дамоў паедзеце, горад ваш харошы.
- Калi асобая нарада не дабавiць.
- Усё адно трэба цярпець.
- Буду цярпець, у пельку ж не палезу. Я - чалавек бiты.
- А за аднаго бiтага даюць двух нябiтых, - сказаў Ахмет i засмяяўся.
- Ахмет, - улез у гаворку Лёха Мошкiн, - ты не так гаворыш. За бiтага даюць ад двух да пяцi годзiкаў. Дайшло?
Пасмяялiся ўсе, i асаблiва хохма гэта спадабалася Ахмету.
Той дзень, калi здарылася гiсторыя, з-за якой i напiсаны гэтыя ўспамiны, быў ужо цёплы, вясеннi. Сонца плавiла снег, ён пад яго цяплом асядаў з шоргатам, пакрываючыся кропелькамi поту. Знiклi белыя шапкi з валуноў i пнёў. З тайгi цягнула подыхам вясны - хвояй, карой i нечым неразгаданым, ледзь улоўным - заўсёдным пахам гэтай пары. Неба блiшчала яркай сiнню, i на схiле дня яго сiнь клалася на заснежаную зямлю.
У гэты прыгожы дзень працавалася неяк спорна, без таго гнятлiвага адчування цяжару няволi, якi трывала сядзiць у душы зэкаў. У час перадыху хто курыў, хто так сядзеў, а хто i драмаў. Моцны прылёг на дашчаны трап, па якiм ганялi тачкi, i падставiў сонцу i небу твар i шыю, агалiўшы яе.
