Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
Але ж была ваенная цэнзура, працавалi там дзяўчаты-цэнзары. I вось нейкая дзяўчына адкрыла капэрту, прачытала лiст i ўбачыла, на якой паперы ён напiсаны, - на лiстоўцы! Ну што б той пiльнай дурнiцы парваць лiст, i ўсё было б добра, цiха. Дык не, яна пабегла да начальнiцы, а пiльная начальнiца здала яго ў асобы аддзел. Там расцанiлi пасылку лiстоўкi як метад антысавецкай агiтацыi - маўляў, спецыяльна паслаў, каб яе чыталi нашы савецкiя людзi ў тыле.
Дробат быў арыштаваны нашым палкавым смяршыстам, калi мы ваявалi ўжо ў Аўстрыi. Мяне i камандзiра роты следчы асобага аддзела дапытваў як сведак: што за Дробат, якая ў яго душа, што гаварыў супраць савецкай улады. Мы сказалi пра Дробата толькi добрае i спадзявалiся, што яго выпусцяць, бо вось-вось вайна павiнна скончыцца.
Вайна скончылася, а Дробат да нас не вярнуўся. У сярэдзiне мая ў полк прыйшла копiя прыгавору на Дробата, асуджанага на сем гадоў.
Паўздыхалi мы, пашкадавалi чалавека, а памагчы яму ўжо не змаглi. Адно зрабiлi - усе рэчы, што ён збiраў, запакавалi ў пасылкi i паслалi сям'i.
Пасля перамогi на ўсход рушылi эшалоны з байцамi-пераможцамi, немцамi-ваеннапалоннымi i вызваленымi з палону нашымi ваеннаслужачымi. Да эшалонаў з палоннымi былi прычэплены i вагоны з асуджанымi. Сярод iх недзе ехаў на Калыму i наш Iван Дробат, трэцi нумар мiнамётнага разлiку.
I ПЛАКАЎ ГЕНЕРАЛ...
Ёсць такое фiласофскае сцвярджэнне: як можа з годнасцю пражытае жыццё напоўнiць сэнсам i цаной смерць, так i сумленная ўзвышаная смерць можа апраўдаць увогуле пустое i не зусiм прыстойнае жыццё.
Не ведаю, як адпавядае гэтаму сцвярджэнню жыццё генерала Рускага-Кавалеўскага, якiм трэба лiчыць яго доўгае, багатае на зломы жыццё i як ацанiць смерць. Паспрабую проста расказаць пра яго самога.
Даўно не магу сабе дараваць, што ў свой час не запiсваў цiкавыя гiсторыi, прозвiшчы людзей, не здымаў копii з цiкавых дакументаў, не захоўваў лiтаратуру, якой цяпер цаны не было б. Цi ж можна было спадзявацца, што некалi будзе магчымасць пра гэта расказаць, напiсаць? Думалася, што маладая памяць утрымае ўсё ўбачанае, пачутае да канца жыцця. Яна i трымала ўсё цi амаль усё доўгi час, а потым неяк незаўважна страцiла многае з таго, што раней помнiлася. Сцерлiся з памяцi прозвiшчы, даты, факты, i цяпер, стараючыся прыгадаць нешта для аповяду, хоць локаць кусай, па лбе сабе стукай, - не ўспамiнаецца.
Расказаць пра лёс генерала Рускага-Кавалеўскага, якога ў сорак шостым годзе ў румынскiм горадзе Канстанца асудзiў ваенны трыбунал Паўднёвай групы войск (былы Трэцi Ўкраiнскi фронт), мне хацелася даўно.
Жыў гэты генерал да арышту ў Югаславii, куды эмiгрыраваў з Расеi пасля грамадзянскай вайны. Паходзiў ён з дваран, усё жыццё аддаў вайсковай службе. У першую сусветную вайну храбра ваяваў, меў узнагароды, тройчы лячыўся ў шпiталi пасля ранення. На судзе гаварыў, што ў яго i цяпер баляць раны ад нямецкiх куль i асколкаў. Як i пераважная большасць афiцэраў, стаяў за вайну да пераможнага канца над кайзераўскай Германiяй i верыў у перамогу Расеi. Гэта ж сцвярджаў i на судзе. "Так, так, - гаварыў ён, - Расея выйшла б пераможцай, калi б бальшавiкi не захапiлi ўладу".
На гэтым судзе я прысутнiчаў проста як глядач, а справу генерала я чытаў да суда. Асаблiва мяне цiкавiлi так званыя рэчавыя доказы да справы генералавы ўспамiны пра рэвалюцыю, вайну, артыкулы ў розных эмiгранцкiх газетах. Тое, што я прачытаў у тых мемуарах i артыкулах, было для мяне адкрыццём. Рускi-Кавалеўскi аналiзаваў факты i падзеi зусiм не па "Краткому курсу истории ВКП(б)". Ну, напрыклад, Берасцейскi мiр, заключаны бальшавiкамi з Германiяй, ён лiчыў ганебным для Расеi.
Народны засядацель, афiцэр з палiтаддзела, сказаў генералу: "Ужо за гэту контррэвалюцыйную пiсанiну i тое, што вы цяпер гаворыце тут, вас трэба строга асудзiць. Ды нiколi б Расея не перамагла Германiю. Армiя была небаяздольная".
Генерал адказаў цвёрда:
"Дык гэта ж зрабiлi бальшавiкi. Якая была ў iх тактыка? Рабiць усё для паражэння сваёй дзяржавы. Ну i дабiлiся свайго - армiю развалiлi".
У сваiх мемуарах Рускi-Кавалеўскi, спасылаючыся на розныя нямецкiя дакументы, мемуары нямецкiх генералаў i дзяржаўных дзеячаў, падводзiў вывад, што Германiя ў семнаццатым годзе аслабла яшчэ больш, чым Расея, i кайзер Вiльгельм гатоў быў весцi перагаворы аб мiры i капiтуляцыi. Вайна скончылася б праз два-тры месяцы паражэннем Германii. Але бальшавiкi памаглi Германii яшчэ цэлы год весцi вайну. Берасцейскi мiр даў ёй перадышку, умацаваў яе. З тэрыторый, якiя па гэтаму мiру адышлi да Германii, пайшлi бясконцыя эшалоны з хлебам, жывёлай, вугалем, рудой, лесам. Германiя, якую голад сцiскаў за горла, ажыла, украiнская пшанiца падкармiла яе. Як пiсалi пасля генералы з германскага генштаба, Германiя, каб не капiтуляцыя Расеi, запрасiла б мiру ў студзенi васемнаццатага, а то i раней. А было б так, то не ўспыхнула б потым i другая сусветная вайна.
У тых рэчавых доказах вiны Рускага-Кавалеўскага былi артыкулы i пра гвалт i тэрор, якi праводзiўся пасля Кастрычнiцкай рэвалюцыi. Рускi-Кавалеўскi быў сам сведкам таго тэрору, жыў у Петраградзе, Маскве, iншых гарадах Расеi. Ён называў iмёны i лiчбы ахвяр, iх - мiльёны. Факты i лiчбы ўражвалi. Асаблiва ўзрушвалi факты масавых расстрэлаў заложнiкаў. Пра заложнiкаў нам на лекцыях па гiсторыi, ды i ў тым жа "Кратком курсе", не было нi слова. Закон аб чырвоным тэроры, выдадзены ў пачатку верасня васемнаццатага года, быў страшны. Расстрэльвалi не за канкрэтную вiну чалавека, а за тое, што належаў ён не да класа пралетарыяту, а, як тады казалi, да белых ручак.
Органы Чэка - карныя органы савецкай улады - атрымалi неабмежаваныя правы. Чэкiстам дазвалялася браць i арыштоўваць заложнiкамi каго хацелi. Яны самi вялi следства, судзiлi i самi выконвалi свой прысуд. Скардзiцца на iх не было каму. Спiсы некаторых ахвяр развешвалiся на вулiцах. У Маскве Чэка выпускала газеты "Красный террор", "Вестник ВЧК" i бюлетэнь-штотыднёвiк, у якiх друкавалiся спiсы расстраляных. Гэтыя газеты i бюлетэнь прадавалiся на вулiцах разам з усiмi газетамi.
Пазней, калi па службе я меў доступ да архiўных дакументаў, я бачыў цэлы стос гэтых чэкiсцкiх штотыднёвiкаў. Цяжка было гартаць тыя старонкi, здавалася, сцiснi iх, i выльецца кроў невiнаватых заложнiкаў. Пра расстраляных нават не знаходзiлi патрэбы напiсаць прозвiшча з iмем i iмем па бацьку, не кажучы ўжо, хто ён i якая яго вiна. Вось, напрыклад, некалькi прозвiшчаў расстраляных людзей, пералiчаных у штотыднёвiку No 6 за кастрычнiк васемнаццатага года:
"...Жылiнскi, Енчароў, Iваноў, Карыцкi, Катамазаў, былы студэнт, афiцэр, Касаротаў, Камiнскi, Крывiцкi, Керсiч, Кiкiн, Кiлярскi, Курашвiлi, Крыцкi Якаў Альбертавiч, падпалкоўнiк; Лашчык, Людко, Лютаслаўскi I., Лютаслаўскi М., Львоў, Лапухiн". I гэтак далей. Некалькi соцень забiтых.
Усё гэта - "белыя ручкi", заложнiкi. Хто яны, без iмёнаў i адрасоў? Толькi пра двух напiсалi, што яны афiцэры.
Гэта спiсы расстраляных адной Маскоўскай Чэка i толькi ў адным нумары бюлетэня. У iншых гарадах штотыднёвiкi не выходзiлi. У Петраградзе, дзе лютавалi Зiноўеў i Ўрыцкi, па прыблiзных падлiках гiсторыкаў былi падвергнуты чырвонаму тэрору - расстрэлу дзесяткi тысяч людзей. Толькi за аднаго Ўрыцкага, якi мог бы плаваць у крывi, iм пралiтай, было расстраляна больш пяцiсот заложнiкаў. Гэта афiцыйнае паведамленне, пра гэта пiсалася ў газетах, а спiсы былi развешаны па горадзе. А колькi не трапiла ў тыя спiсы? Даследчыкi лiчаць, што за забойства Ўрыцкага паплацiлiся жыццём тысячы.
Рускi-Кавалеўскi, ацэньваючы падзеi таго часу, заключае: "Урыцкага забiў такi ж рэвалюцыянер, як i ён, Канегiсер. У Ленiна страляла рэвалюцыянерка, палiтычная катаржанка эсэрка Каплан, Валадарскага забiў таксама былы рэвалюцыянер, эсэр. А страшны па сваiх маштабах тэрор абрушыўся на людзей невiнаватых, далёкiх ад рэвалюцыйных падзей. Такая была дзяржаўная палiтыка тых, хто прыйшоў да ўлады ў кастрычнiку семнаццатага". У тым жа артыкуле Рускi-Кавалеўскi цытуе iнструкцыю чэкiстам, дадзеную адным з начальнiкаў Усесаюзнай Чэка Лацiсам, надрукаваную ў газеце "Красный террор" 1 лiстапада 1918 года. Лацiс пiсаў: "Мы не вядзём вайны супраць асобных людзей, мы знiшчаем буржуазiю як клас. Не шукайце на следстве матэрыялаў i доказаў таго, што абвiнавачваемы дзейнiчаў словамi цi справай супраць савецкай улады. Першае пытанне, якое вы павiнны яму прапанаваць, да якога класа ён належыць, якога ён паходжання, выхавання, адукацыi цi прафесii. Гэтыя пытаннi i павiнны вызначыць лёс абвiнавачваемага. У гэтым сэнсе i сутнасць чырвонага тэрору".
У сорак шостым, калi я чытаў гэты дакумент, ён ад шырокай публiкi хаваўся, быў засакрэчаны. Цяпер - вось жа, як мяняецца час, - артыкул Лацiса часта цытуецца.
Вялiкiм прыхiльнiкам масавага чырвонага тэрору быў i Ленiн. У канцы чэрвеня васемнаццатага года ён тэлеграфуе ў Петраград Зiноўеву ў сувязi з забойствам эсэрам рэдактара "Красной газеты" В.Валадарскага: "Тав. Зiноўеў! Толькi сёння мы пачулi ў ЦК, што ў Пiцеры рабочыя хацелi адказаць на забойства Валадарскага масавым тэрорам i што вы (не Вы асабiста, а пiцерскiя цэкiсты цi пекiсты) утрымалi. Пратэстую рашуча! Мы кампраметуем сябе: пагражаем нават у рэзалюцыях Саўдэпа масавым тэрорам, а калi да справы, тармозiм рэвалюцыйную iнiцыятыву мас, цалкам правiльную. Гэта немагчыма! Тэрарысты будуць лiчыць нас анучамi. Час архiваенны. Трэба заахвочваць энергiю i масавiднасць тэрору супраць контррэвалюцыянераў i асаблiва ў Пiцеры, прыклад якога вырашае. Прывет. Ленiн".
