Масей Седнев - I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)
Дуся абыймае мяне i ў плачы просiць: "Юзiк, калi ты любiш мяне, калi табе дораг Васiлёк, пойдзем адсюль. Пойдзем, куды хочаш, абы ня быць тут. Мы ня можам заставацца тут. Ён азьвярэў, седзячы ў лесе. Ён уходаець i мяне, i Васiлька, i цябе. Яму трэба людзкая кроў. Куды нам дзецца, Юзiк? Шукай для нас мейсца. Чаго-ж мы тут дачакаемся?"
Плача... З Васiльком на руцэ прыцiскаю Дусю да сябе. Яна ўхапiлася за нас, абаiх, а тут - самалёты. Адкуль нi ўзялiся, наплываюць. Сунуцца. Адзiн па адным. Хвалямi. Пакрываюць неба. Гудуць. Нiзка. Над самай галавой. Дуся ў бяспамцьстве - што i адкуль? Хапаецца за Васiлька. У сполаху глядзiць на мяне. Гавару ёй: "Ня бойся. Нас не зачэпяць. Пралятуць".
Толькi, калi ачысьцiлася неба ад самалётаў, сьцiх iхны гул, мы пакiнулi поле. Прыйшлi да Дусi ў хату. Пiлiп i Хiма былi ў засмучэньнi i, вiдаць, ня надта задаволеныя мною. Хiма зноў пачала зьвяртацца да мяне: "Масеевiч".
- Масеевiч, трэба-ж нешта думаць. Не пакiдаць-жа Дусю з дзiцем на страд.
Яго бачылi, як ён iшоў па вулiцы - адкрыта, не хаваючыся, спаважна. Ён iшоў так, каб яго прыкмецiлi, каб яго пазналi, хто ён такi. Iшоў, нiкога i нiчога не баючыся - сярод белага дня. Не аглядаўся па бакох - iшоў проста па вулiцы, акамянелы i суровы. Iшоў не пазiраючы ў вокны, але з выглядам, што ён усё бачыць, ведае, чым хто дыша, каго хто чакаў, на што спадзяваўся. Апаясаны патранташам i з наганам пры боку, ён дэманстраваў свой паварот, паказваў, што ён ня згiнуў, прыйшоў во i будзе тут, як i быў. Уся ягоная постаць гаварыла, што скончыўся час у тых, хто яго ўжо не чакаў. Прайшоўшы вулiцу з канца ў канец, ён вярнуўся, каб прайсьцi яе яшчэ раз. Дайшоў да будынку сельсавету, узыйшоў на ганак i, як гаспадар, азiрнуўся навокал - глядзiце, як стаяў я тут, так i стаю. Сыйшоўшы з ганку, агледзеў звонку колiшнюю сваю рэзыдэнцыю - вокны з пустымi праёмамi i ўзломаным франтонам. Глядзеў, упэўнены, што яго бачаць i што ягоная прысутнасьць робiць адпаведнае ўражаньне. Пастаяў перад апусьцелым i разгромленым Сельпо. Пайшоў на мост, каб прайсьцiся i па вулiцы Мокрага Другога. З мосту яшчэ зiрнуў на школу, што паказалася яму вызваленымi ад бляхi страпiламi. Уступiў у вулiцу. Коўратаў, якiмi яна зачынялася, няма. Направа i налева - першыя, знаёмыя яму хаты. Ён не аднойчы быў у iх. Выпiваў. Абмяркоўваў важныя пытаньнi з людзьмi, блiзкiмi яму. Наступная хата зьлева... Ён ня можа ўстрымацца, каб ня кiнуць вокам на яе. Кiнуў - а там, у вакне, матнулася нечая постаць. Убачылi яго? Яшчэ пабачаць! Пайшоў далей, у самы канец вулiцы.
Лявонавiч думаў, што ён будзе вяртацца назад - вулiца-ж канчаецца абрывам - але, колькi ён нi стаяў перад вакном, яго болей ня вiдно было. Паказаўся i зьнiк. Навёў страху i пайшоў, пакiнуўшы загадку пра сябе. Але тут ня было нiякай загадкi. Бронь пачала вылазiць з лесу, адкрыта паказвацца на вачох. Чуваць ужо дыханьне фронту, пахне крывёю, сасьмяглым жалезам i порахам. Глуха ўздыхае зямля. Туды i назад шнуруюць самалёты. У Касьцюковiчы прыбываюць няспыннай чарадою амбулянсы з параненымi, акрываўленымi немцамi. Партызаны паралiзавалi чыгунку. Iм трэба чым-небудзь апраўдаць сваё доўгае сядзеньне ў лясох. Прыйдуць свае i ў iх запытаюцца, што яны рабiлi, якiя iх баявыя дзеяньнi, змагалiся яны цi хавалiся пад спаднiцамi, каго яны болей зьнiшчылi немцаў цi сваiх. Яны зашавалiлiся, рыскаюць па ўсiх дарогах, ловяць, затрымлiваюць, дапытваюць. Яны думаюць - пра iх даносяць ворагу. Яны надта пiльныя. У тыле ворага яны стварылi спрыяльныя перадумовы для пасьпяховага наступу Чырвонай армii. Ачысьцiлi тыл ад здраднiцкiх элемэнтаў. Ведаюць усё, дзе якая небясьпека i як яе папярэдзiць. Яны падрыхтавалi насельнiцтва для сустрэчы пераможнага шэсьця Чырвонай армii. Яны няздарма пралiвалi кроў - сваю i чужую, пакутвалi, мёрзьлi, гэтымi iхнымi пакутамi забясьпечана перамога.
Мокрае Першае i Другое жылi дасюль няпрыкметным жыцьцём. Яно iшло на глыбiнi, недаступнай пабочнаму воку, было прыглушаным i цiхiм. Вёскi жылi ў няведаньнi, у чаканьнi свайго лёсу. I вось яны дачакалiся: спакутваныя воiны iдуць да iх, нясуць iм вызваленьне, хоць iх i няма ад чаго вызваляць. Яны былi тут забытыя, пакiнутыя на самiх сябе. Ды радасьць, а з ёй разам i трывога разварушылi збалелыя душы: "Нашыя йдуць. Слава Богу, вяртаюцца. Iдуць да матак сваiх i сясьцёр, да жонак i нявестаў сваiх. Iдуць сасьмяглыя, зьнясiленыя, спакутваныя. Няма слоў радасьцi i гору нашаму. А цi-ж вернецца мой? А цi-ж вернуцца мае? А цi-ж вернуцца ўсе, што пайшлi адсюль? Ой, ня ўсе вернуцца! Ой, ня ўсе прыйдуць! Густа ляглi яны. Усю зямлю ўкрылi".
Вайна далёка была - боль тупейшы быў. А наблiзiлася, кроўю, потам запахла - сэрца разрываецца: цi пабачу свайго? Цi ўгледжу? Я-ж сьнiла яго жывым i цэлым. Бачыла такiм, якiм ён пайшоў. А мо прыйдзе i пойдзе далей, не пабачыўшыся са мною? Яшчэ далёкая дарога ў яго.
Лявонавiч нiкога не чакаў - у яго ня было такой радасьцi. У яго было засмучэньне. Нехта прыйдзе, вернецца сюды, на сваё селiшча, а ён мусiць пакiдаць сваё. Ён ня хоча глядзець у вочы тым, хто прыйдзе. Ён спадзяваўся на iншае, а яно не наступiла. Ён ня хоча, каб над iм насьмiхалiся. Ён лепей пойдзе адсюль у сьвет, захавае свой боль пры сабе. Няхай ведаюць, што я нескароны. Мо скажуць - i я быў-бы ўсьцешаны тым - пакiнуў усё сваё, а даказаў. Такi быў ён, гэты пакутлiвы i абыйдзены шчасьцем чалавек. Нат шкада яго.
Балюча зракацца таго, што было сэнсам твайго жыцьця, што было набыта, створана табою, а яшчэ перад табою - тваiмi бацькам i дзедам, балюча пакiдаць свой кут, дзе ты пражыў усё сваё жыцьцё, дзе нарадзiлiся й вырасьлi твае дзецi, узварушвае да сьлёз растаньне з усiм, табе блiзкiм i родным, стоптаным i сходжаным табою, зросься, зраднiўся ты з кожнай драбнiцай, табе мiлай i дарагой, i ўсё-такi з усiм гэтым мой бацька вырашыў раськвiтацца. У хаце засмучанасьць, пакора, маўклiвасьць. Рукi нi за што не бяруцца, ня прыстаюць. Трэба тое схаваць, а гэна закапаць - усяго з сабою ня возьмеш. Гаршчок, чыгун, мiска, лыжка, патэльня просяцца ў рукi, а як гэта ўсё возьмеш? Усё, што нажывалi цяпер трэба пакiдаць. Перажываць гэта - вышэй чалавека. Мацi ня ведае за што ўзяцца. Начамi яна насiла дачцы ў Красны Вугал усё, што яна магла несьцi. Кошку, i тую аднясла, каб не засталася адна ў пустой хаце. Мы пераправiлi сястры ў Красны Вугал авечак, парсючка, курэй, крупы, жыта, ячменю. Шмат чаго закапалi на агародзе - будзем прыходзiць з Касьцюковiчаў i пакрысе забiраць. З сабой мы мала чаго можам ўзяць - у нас няма каня. Карысталiся iм па радоўцы.
I так я накiроўваюся ў Касьцюковiчы - шукаць для ўсiх нас нейкага прытулку. Яшчэ добра не сьцямнела, пусьцiўся ў дарогу. Iду на Вараноўку. Трэба завiтаць да Агапкi. Гэта мне па дарозе. Чуў - яна ўсё яшчэ там. Жыве ў школьным будынку. Ужо ссутунела, калi я прыйшоў ў Вараноўку. Падыйшоў да школы. У вуглавым пакоi гарыць лямпа. Вакно зацягнутае, i я не магу разгледзець, хто ў хаце. Але заходжу. Усё роўна - адна яна цi з кiм. Стукаюся. Адчыняе. Бясконца радая. Знаёмiць мяне з прысутным - старэйшым чалавекам. Той, аднак, пачаў зьбiрацца выходзiць i Агапка не затрымлiвала яго. Цалуе. Пытаецца, як гэта я надумаўся. Садзiць за стол. Пытаецца, цi хацеў-бы я выпiць што напачатку.
- Але - не. Перш раскажы, што ты робiш? Да каго ты там прыклеiўся, што вачэй не паказваеш? Нi слыху, нi дыху ад цябе. Добры з цябе таварыш. Расказвай усё падрабязна. Часу-ж у нас хопiць. Заначуеш у мяне. Дарэчы, куды йдзеш? Чаму ты захацеў мяне тут пабачыць? Я табе маю таксама шмат чаго расказаць. Ну дык расказвай, Мiкола.
Я сказаў, што йду ў Касьцюковiчы.
- А чаго процi ночы? - I жартам: - У мяне хацеў перабыць?
- Не. Рад-бы. Ды сьпяшаюся. Справа ёсьць.
- Цi не надумаўся ты здуру ўцякаць? Але што мы гаворым так, на суха. Давай чаго глытнем за сустрэчу. Такую дарагую для мяне.
Падыйшла. Абняла. Потым дастала з шафы пляшку гарэлкi, стаканы. Выпiлi.
- Дык можа-б ты цяпер разгаварыўся? Мяне цiкавiць перш бабскае дзела. Я-ж баба. Ты мо ажанiўся? Зрэшты, цi гэта мае якое значэньне цяпер? Я жанатая, але што з таго? Пакiньма гэта. Пра гэта потым. Ты-ж хiба ведаеш - нашыя не за гарамi. Блiзка ўжо. Дык мо сапраўды хочаш драпака даць? Чаго-ж у Касьцюковiчы? Мяне ня бойся. Гавары. Я з табою нарасхлiст.
Падыйшла i, ужо трохi ап'янелая, абвалiлася на мяне.
- Гапа, паслухй мяне. Ты пытаешся - чаго ў Касьцюковiчы? Хачу пакiнуць Мокрае. Назаўсёды. З бацькамi i з...
- Са мною? Дурылка, нiкуды ня йдзi. Заставайся ў мяне.
- Пачакай, Гапа. Раскажы ты. Як ты жывеш? Што новага ў цябе? Мне цiкава.
- Ты нейкiм багамольцам стаў.
Села на сваё мейсца.
- Дай я табе яшчэ падальлю. А сама я ўжо ап'янелая. Кажаш, хочаш пакiнуць Мокрае? Я таксама хацела-б выбрацца адсюль. Збрыдла. Коцiк, паедзем з табою ў Менск? Хацела-б туды. Можа-б я пабачыла свайго, калi ён - малюся - жыў. Возьмеш мяне? Куды-ж мне адной?
Села мне на каленi. Закiнула рукi за шыю.
- Нiкуды ня пушчу. У Менск... у Менск. - Цалуе. Прыпала да маiх грудзей. Я стамiлася, Мiкола. Я памагала нашым у лесе. Колькi магла. Шкада iх. Але-ж i сябе шкада. Ты шкадуеш мяне? - Утуляецца. - Колькi ўсякага ў iх! I ўсё страшное. Не магу прымiрыцца. Ты-ж мо чуў, што Вяркеева няма ў жывых? Дзесьцi iх закуталi. Божачка. Гэта-ж i твой таварыш.
