Масей Седнев - I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)

Пад вясну начою, недзе вобак нас, я пачуў далёкi, прыглушаны гуд самалётаў. Гэты гуд выклiкаў у мяне трывогу. Дасюль такога ня было. Наша неба было спакойным i вось цяпер гэты спакой парушаны. Але падумаў: мала чаго вайна-ж. Дзiва, што лятуць. Гуд сьцiх. Сьцiхла i трывога. Але надыходзiла ноч i гуд узнаўляўся, далёкi i трывожны. Чые яны, гэтыя самалёты? Адкуль i куды яны лятуць? Кожны раз там, у далечынi, куды яны лятуць, чутны выбухi. Яны ськiдваюць там бомбы? Што там такое? Фронт? Пэўна, фронт. Наблiжаецца да нас? Не. Ня веру. Не хачу верыць. Ганю гэтую думку ад сябе. Але самалёты гудуць i, наўсуперак майму хаценьню, узьнiмаюць у мяне пачуцьцё няпэўнасьцi i прадчуваньне канца. Якога канца? Майго? Цi чыйго?

Бацька, калi яшчэ ня было чутно гэтага гуду, прадчуваў наблiжэньне канца. Прадчуваў наканаванасьць нашага Зыходу, якi, зрэшты, пачаўся даўно, у тую самую хвiлiну, калi, выбiраючыся ў Менск, я пераступiў парог нашае хаты. На двары стаяў тады запрэжаны конь, i з моманту, калi я сеў на калёсы, я ўжо быў на дарозе да свае долi. Калёсы скранулiся i скранулася ня толькi мая доля, а й доля ўсёй нашай сям'i. Бацькi й сястра зьбiралi мяне ў дарогу - клалi ў мой чамадан патрэбныя мне рэчы - i ўжо адначасна, таго не ўсьведамляючы, яны рухалiся разам са мною ў прадвызначуную дарогу. I што-б яны потым не рабiлi, яно iшло так, як яно не магло iсьцi iначай. Нязвычайная, выключная чульлiвасьць i засмучанасьць, з якой яны мяне выпраўлялi ў дарогу, былi сполахам i крыкам перад сьляпымi вачыма лёсу, якi ўжо нас засьцiг. Калёсы мяне павязьлi, але яны ўкруцiлi ў свае сьпiцы i ўсю маю сям'ю. Маёй сям'i ўвесь час нагадвалi, куды павезьлi мяне тыя калёсы. Як-бы на тых калёсах сядзеў вялiкi злачынець, за якога мусяць адказваць i тыя, хто нарадзiў яго. Мы ўжо тады былi на ўзбоччы, стаялi на сваёй пуцявiне, адкiнутыя. Нас, адрынутых, i падабрала наша доля. Ня то што яна нас знайшла - не, мы былi кiмсьцi аддадзеныя ёй. I трагiзм гэтага ў тым, што ты ня ведаеш, што ты ўжо ўступiў на прадвызначуную табе дарогу, якая схапiла цябе i iмчыць... куды?

Бацька ведаў таксама, што я вярнуся. Але ён не ведаў, што я стануся прычынай фатальнага замыслу сукрытых сiлаў. Я быў у руках мае долi сьляпым знарадзьдзем, карай для тых, хто мяне найбольш шкадаваў i хто найбольш пакутваў дзеля мяне. Цi можна было як-небудзь ухiлiцца ад прадвызначанага? Не. Ад долi нельга ўхiлiцца. У маёй нягеглай асобе доля ўгледзела слабое зьвяно ў ланцугу, вырвала яго i ланцуг перарваўся, але перарваўся не на мне, а на тым, хто мяне нарадзiў. Я мусiў-бы быць пакараны сукрытымi сiламi па закону найбольшай строгасьцi. Але доля мая пакiнула мяне. Цi мушу я дзякваць ёй? З пярэрвай ланцугу рассыпалiся ягоныя зьвеньнi. Шчапiць, сабраць ланцуг нанова было немагчыма - выпала з яго галоўнае зьвяно-часьцiна, дзякуючы якой ён трымаўся. Паасобныя зьвеньнi-часткi, застаўшыся паасобку, зазналi пякельную муку i ня ўсе яны ўжо iснуюць. Яны распалiся ў сваю чаргу i носяцца бязроднымi крупiнкамi ў сусьвеце. Яны глядзяць стуль сюды i, здаецца, бачаць мяне, але, балесныя i няўцешныя, праносяцца мiма, ад iх спадаюць толькi расiнкi-сьлёзы, як пасланьне мне.

Асаблiва выразна бачу аблiчча мацi - супакоенае ў сваiх пакутах. Яна ляжыць так, як яна ляжала-б у труне. Але труны i яе самой ня вiдаць. Цела яе як-бы схаванае ў воблаку, а праступае з яго толькi ейнае, як асьветленае зарой, аблiчча.

Калi я гляджу на матчына аблiчча - а я ў думках заўсёды стаю побач яе мне здаецца, яна ведае, што я побач i што я гляджу на яе, але яна ня хоча выдаць гэтага, ейнае аблiчча застаецца ўсё такiм-жа спакойна-велiчным i трошкi як-бы строгiм у дачыненьнi да мяне. Я чую сябе вiнаватым перад ёю i баюся баюся не яе - не, а кагосьцi iншага.

Калi я гляджу на матчына аблiчча, спакойнае, засяроджанае, мне ўяўляецца, што яна i цяпер адчувае свой боль, свае пакуты i толькi, каб магчы сьцярпець iх, заснула вечным сном.

Адчуваньне Зыходу ўсё ўзмацнялася ў нас. Найперш яго вычуў, распазнаў бацька ў сваiх снох. Сваiмi прарочымi вачыма ён бачыў наш Зыход настолькi выразна, што ўжо сузiраў яго ва ўсёй ягонай няўхiльнасьцi. Ён бачыў, як выплывала шырокае, сiняе мора з-пад небасхiлу, затапляла нашыя палеткi, вымывала з карэньнем пасаджаныя намi дрэвы, выкiдвала з зямлi труны нашых продкаў, тое мора стаяла ў ягоных вачох i ён з страхам глядзеў, як яно наблiжалася да яго i, наблiзiўшыся аж да самае хаты, не затапляючы яе, лiтасьцiва спынiлася, каб мы маглi выбрацца з яе. Гэта было папярэджаньне, вiдавочнае, грознае. Папярэдзiў нас, стоячы на парозе нашай хаты, i сьсiвелы, як лунь, чалавек цi то вобраз яго: "Не, дзецi мае, не заходзьце. Iдзеце ў свой пуць. Не марудзьце. На вас ганеньне". I мы пайшлi прэч ад свае хаты. Сьвет перад намi займглiўся, i мы ня бачым, куды мы йдзём. А калi праясьнiлiся нашыя вочы, мы пабачылi лес з зрэзаным верхам. Гэта ўказка нам i прадвесьце. У страху зайшлiся душы нашыя. А тут падасьпела i ноч. Куды ты пойдзеш? У роспачы мы замiтусiлiся. Бацька пытаецца ў мяне, куды йсьцi. А я й сам ня ведаю, куды йсьцi. "Ты-ж быў у сьвеце i мусiш ведаць. Вядзi, сын. Не марудзь. Вядзi куды-небудзь". А куды я павяду? Я нiкуды не магу iсьцi, бацька. Я не разьвiтаўся яшчэ з усiмi i ўсiм, як ты, бацька. Я яшчэ не гатовы. Я прыкручаны тут магутнай сiлай, прыкаваны ёю i, каб хацеў, не магу пераадолець яе. Яна трымае мяне. Ня пушчае. Я зачараваны ёю. Я ў яе палоне. Я магу пакiнуць усё: i нашую родную хату, i нашыя палеткi, i магiлкi нашых продкаў, але я не магу пакiнуць таго, што вышэй за ўсё гэта, што ўвайшло ў кроў маю, што зраднiлася са мною, як я сам з сабою, чаго нiяк не адолець, каб i хацеў адолець. Ты можаш вiнiць мяне, бацька. I я сапрўды вiнаваты. Я ва ўсiм вiнаваты i мне горка да болю, што вы мне ўсё даруеце, як-бы я заслужыў перад вамi нешта такое, за што вы мусiце цяпер быць мне ўдзячнымi цэлае вашае жыцьцё. Ты можаш вiнiць мяне, бацька. Ты можаш праклясьцi мяне, бацька. Я заслужыў гэта. А ты, мая сястра, гаворыш, што я не вiнаваты, што каб я не квялiў сябе, што гэта ўсё напiсана на нашым раду.

Сястра мая, даўно цябе ня бачыў

ад самага крывавага жнiўя.

Балюча мне за ўсе мае няўдачы,

за ўсе мае грахi, што аплацiў не я.

Калi-б нi я, усё было-б iначай,

я стаўся ўсяму вiной:

жыцьцё сваё i ваша перайначыў,

i ўсё пайшло ня тою стараной.

Яшчэ калi баi iшлi далёка,

а ўжо ў перадсьмяротны час

страшней вайны аднекуль з боку

наш лёс насоўваўся на нас.

Адно другога ўсё трагiчней,

i страшна - гора бяз турбот

збываў я песьняю лiрычнай,

замест каб стаць на эшафот.

Вясна ўжо выбухнула зялёнымi выбухамi купчастых дрэў. Мокрае абнавiлася, патанула ў гэтых выбухах. Павеяла вясновым ветрам, заблiшчэла поле краскамi, узьнялося сонца i сьвецiць павясноваму радасна, блiскотна, урачыста. I я зноў на новым пад'ёме. Адчуваю ў сабе прыток новай сiлы. Уваскрасаю разам з прыродаю. Шмат пiшу. Уклаў зборнiк сваiх вершаў. Старанна перапiсаў атрымалася цэлая кнiга. Засунуў пад наша застрэшша на двары. Некалi мо вярнуся, дык буду мець, дык, паехаўшы ў Менск, аддам у выдавецтва.

Тое, што недзе ўначы гудуць самалёты мяне анi ня турбуе. Тое, што выбухi з кожным тыднем як-бы наблiжаюцца, успрыймаецца мною як нешта пабочнае. Вёска рыхтуецца да Вялiкадня. Белiць у хаце печы, чысьцiць, прыбiрае, пячэ пасхi, фарбуе яйкi. Бацька напачатку ня думаў - як звычайна перад Вялiкаднем - бялiць печ, нешта перарабляць, перастаўляць у хаце, прыбiраць на панадворку i вакол хаты, але перадумаў - узяўся. Як-жа адступаць ад даўно заведзенага? Не глядзi на нiшто. Памiрай, а жыта сей. Мацi з сястрой льлюць на падлогу гарачую з чыгуноў ваду, адскрабаюць нарослы за зiму на цэлы корх бруд. Падлога, як новая, засьвяцiлася сваiмi сасновымi палавiцамi. Каб не насьлядзiць, захаваць падлогу чыстай i на сьвята, бацька заслаў яе саломай i мы ходзiм па ёй дзень, а то й два, пакуль не адкрыем на сьвята. Хата, пасьля чысткi i ўпарадкаваньня - як ня тая: Вялiкодная, сьветлая, радасная.

Заўзята рыхтуецца да Влiкадня i Хiма. У яе ўжо ўсё гатова: пасха, кулiчы, сыр, шынка. Яна павязе пасху ў Папову Гару сьвяцiць - кажуць, там ёсьць поп. Дуся дапамагае мацi ва ўсiм. Я-ж майструю люльку - Дуся будзе хутка раджаць. Яна выглядае цяпер яшчэ прыгажэй i зайздросьней. Жывот толькi трохi выпiрае пад ейнай балахонкай яго амаль ня вiдаць. Яна яшчэ як дзеўка, толькi трошкi як-бы папаўнела, акруглiлася, паходка сьцiшаная, ейны стан тоiць у сабе нешта такое, што мне да спадобы, прыгожы, прывабны, на ёй блюзка-бязрукаўка, грудзi заяўляюць пра сябе болей, як раней, шыя - тонкага крою, вочы - як у iконкi, толькi цяпер больш глыбокiя i супакоеныя. Дуся, стоячы над сталом, фарбуе, расьпiсвае яйкi i ўсьмешка ў яе, як у нованароджанай. Зьверху, з покуця, на яе глядзiць Божая мацi i мне здаецца, што цяпер iх дзьве. Прыбраная хата, сьветлыя вокны, накрыты белым абрусам стол, Дуся каля яго, запаленая лямпадка пад абразамi i нават тое, што я майструю люльку, стругаю гэблiкам дно пад яе i мне пад ногi спадаюць закручастыя стружкi - усё гэта мае нейкi асаблiвы сэнс, ва ўсiм гэтым адчуваньне нечага, што мае хутка наступiць, адчуваньне, што яно ўжо тут, у хаце, варта толькi нейкай нябачнай завесе расьхiнуцца - i зьявiцца цуда. Толькi трэба ўчуцца i чакаць. Усё ў чаканьнi - i Дуся, i люлька, i хата, i я.