Масей Седнев - I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)
Прывезьлi дзядзьку ў труне на санёх. Труну зьнялi з саняў i ўзялi сабе на плечы два досыць моцныя мужчыны, дзядзькiны нейкiя далёкiя родзiчы, якiх я нiколi ня бачыў. Цётка запрасiла iх дапамагчы ў пахаваньнi. Яны апусьцiлi на вяроўках дзядзькiну труну ў магiлку. Усе, што прыйшлi хаваць, сыпнулi па жменi жвiру на труну i рыдлёўкi пачалi пасьпешна засыпаць дзядьзку зямлёй, што я накапаў.
Прайшло сорак цi колькi дзён ад часу пахаваньня, i цётка зладзiла памiнкi па дзядзьку. Нагнала гарэлкi. Нарабiла каўбас. Запрасiла гасьцей, у тым лiку, канешне, i мяне. На памiнкi прыехалi i тыя два родзiчы, што бралi ўдзел у пахаваньнi. Цётка запрасiла на памiнкi i жанчын, што плакалi, калi дзядзька ляжаў на покуце прад абразамi i калi яго апушчалi ў магiлку. Сядзiмо такiм парадкам за сталом. П'ём. Закусваем. Успамiнаем нябожчыка. Цётка паставiла на часах сваю старэйшую дачку, маю пасёстру, каб яна наглядала за вулiцай i калi, крый Божа, нарвуцца партызаны, мiгам папярэдзiць нас. Седзячы за сталом, я даведаўся, што дзядзькiны родзiчы, тыя двое, што апушчалi дзядзьку ў магiлку палiцэйскiя. Яны былi толькi запiсаўшыся ў палiцэйскiя, але службы не нясьлi воласьць, пры якой яны мусiлi служыць, лiквiдавалi партызаны ў першым-жа тыднi яе iснаваньня, але за iмi ўсё роўна замацавалася званьне палiцэйскiх. На самым пачатку вайны яны папалi ў палон, але ўцяклi з палону, у партызаны не пайшлi палезьлi ў палiцыю.
Пасылаючы дачку на вулiцу сьцерагчы нас, я думаў, што цётка выставiла варту дзеля мяне i быў надта праняты ейнай услужлiвасьцяй.
Добра захмялеўшы, загаманiлi на ўсю хату. Пра дзядзьку ўжо й ня згадваем, гаворым хто пра што i ўсё болей уцягваемся ў гарэлку. Закусваем смажанiнай i кiслай капустай з агуркамi. Жанчыны зацягнулi ўжо й песьню, аж тут апромецьцю бяжыць у хату наша стража з страшным: "Партызаны!" Мае палiцэйскiя выскачылi на панадворак, а я чамусьцi - на вулiцу. Зiрнуў направа - даўгая прамая вулiца хiснулася сваiм канцом у маiм п'яным мозгу. Зiрнуў налева - на мяне бяжыць з аўтаматам партызан. Я назад на двор. З двара - у поле, у белае чыстае поле. Партызан - за мною. Крычыць "Стой!" Я бягу. Колькi моцы стае - бягу. Уцякаю. Ён - страляць. А я ўсё - бегчы. Спатыкнуся - ён перастае. Узьнiмуся - страляе. Ды я бягу. А ён палiць па мне. Я чую, як паўзбоч мяне цiўкаюць кулi i, падаючы ў сьнег, шыпяць. Прабiлi расхлiстаную палу ў маiм палушубку, бясьсiльна ўдарыла адна ў гумовы запятак калошы на маiм валенку. Ды я бягу. Уцякаю ад сьмерцi. Упаду. Зiрну на яго - ён перастае. Думае - ня ўстану. А ўстану - ён iзноў. Калi бягу, баюся - патрапiць у сьпiну. Падаю. Бягу. А ён усё гонiцца за мной i страляе. На чыстым, засьнежаным полi толькi я i ён.
А на высокiм узгорку над рэчкай ля мосту стаiць мая мацi з сястрой i ўсё гэта бачыць. Глядзiць i памiрае раней, чымся я.
Ён гонiцца ўсё за мною i мне ўсё роўна - няхай б'ець у сьпiну. Толькi хутчэй.
Перад вачыма вынырнула вёска Вiроўка, i мне як-бы адлягло. Я азiрнуўся ён адстаў. Стаiць i не страляе. У яго няма болей патронаў.
Уваходжу ў Вiроўку. Зьвечарэла. У першай-жа з краю хаце пачуў - граюць. Я ў хату. Як-бы нiчога са мною й ня было. Тут мяне пазнаюць - уцяклi з палону хлопцы, з якiмi я вучыўся ў сямiгодцы. Яны даюць мне гарэлкi. Я адным дыхам асушыў шклянку. Грае музыка. Танцуюць. Як нi ў чым нi бывала, пайшоў i я. Яшчэ ня скончыў - на парозе сястра i Дуся. Яны йшлi маiм сьледам i знайшлi мяне тут. Я апамятаваўся. Сыпнулi сьлёзы. Мы пакiнулi хату. Сястра i Дуся ўзялi мяне пад рукi. Iдзём назад тым сьледам, якiм яны iшлi. Маiм сьледам. Паказваюць мне - i я бачу сам - гэты мой сьлед, усе ўмятыя мясьцiны ў сьнезе, дзе я падаў. Як iшлi яны сюды, яны з боязяй сустракалi кожную з гэтых мясьцiн - можа я ляжу - i радвалiся, калi ў iх мяне ня было: значыцца, пайшоў, значыцца, жывы, не забiты, не паранены. I гэтак да самай Вiроўкi. Сястра i Дуся вялi мяне i плакалi - ад болю, ад гора, ад радасьцi.
Расцалаваўшы сястру, прашу яе супакоiць мацi, а сам iду з Дусяй да яе. Застаюся нанач у яе. Толькi яна можа суцешыць мяне.
Вяскоўцы мне гавораць, што мая сьмерць расстраляная i мне ўжо няма чаго баяцца. Ды я i не баюся. Партызаны ўцiхлi. Iх ня чуваць. У Мокрым яны ўжо даўно не паказвалiся - зьехалi, i я начую ў Дусi, мала асьцерагаючыся. Але яна ўсё-ткi непакоiцца. Болей, як я. Баiцца, што ад яе могуць забраць мяне людзi з лесу. Калi лажымся, Дуся пытаецца, а што як прыйдуць? Ды лёгшы пад коўдру, мы ўжо ня думаем пра небясьпеку: жарсьць, што ахоплiвае нас, выключае ўсякае меркаваньне перасьцярогi. Я знарок гавару Дусi: "Ну, дык я й пайду, калi ты баiшся". "Не, не, цяпер ужо ня пушчу". Абнiмае: "Прастудзiшся". А то просiць мяне прыкласьцi да ейнага жывата вуха. Паслухаць, цi там што чуваць.
На печы варочаецца Пiлiп. I мы ня ўпэўненыя, што ён ня чуе нас. У прыпеку крэхча Хiма. Яна ляжыць ад нас зусiм блiзка i пэўна чуе, як мы шоргаемся. Яна ўстае рана. Пачынае прасьцi, i мы чуем у сьне ейную самапрадку, але ўставаць ня хочам. Сьпiм пакуль не разьвiднеецца. Дуся хоча ўжо падняцца, дапамагчы мацi, мне-ж ня хочацца яе адпушчаць - такая яна ранiцой нейкая асаблiвая i пажаданая. Гляджу на яе, як яна, падняўшыся, адзяецца, ськiдаючы з сябе начное. Просiць мяне не глядзець - саромiцца. Мы сьнедаем i я хацеў-бы ўжо пайсьцi дахаты, але Дуся ўгаворвае мяне заставацца, каб ейныя бацькi не падумалi, што я прыходжу да яе толькi нанач. I я застаюся. Дапамагаю Пiлiпу рэзаць дровы, калоць, складваць iх у ськiрту. Трэба-ж, каб у хаце было цёпла. Дуся памагае мацi. I калi мы, пасьля працы, садзiмося за стол вячэраць, мне прыемна, што й я нечым прыслужыўся ў гэтай хаце. У покуце сядзiць Пiлiп, побач я з Дусяй. Хiма на другiм баку стала. Мы сядзiмо пад абразамi. Над намi сьвецiцца лямпадка i ад ейнага сьвятла сыходзiць нейкая асаблiвая лагода, мiр, суцяшэньне i сьветлая радасьць. I тое, што вобак мяне Дуся i што з лямпадкi сыходзiць сьвятло нейкай таямнiчасьцi i што Пiлiп з Хiмай у сваёй маўклiвай згодзе благаславiлi нас выклiкае ў мяне зварушлiвы сьвет нязнанай яшчэ радасьцi i яснабачаньня.
Зьбiраючы з стала посуд, Дуся ўранiла палiваны гаршчочак прыгожай формы, але ён не разьбiўся, а толькi трэснуў. Дуся падняла яго i спалохана глядзiць на мяне, убачыўшы ў гэтым нейкi нядобры знак. Ледзь ня плача. Перадае гаршчочак у мае рукi i просiць як-небудзь наладзiць. Прынамсi так, каб ня было вiдаць трэшчыны. Мушу ганчаром пабыць, гаворыць яна мне, i праз сьлёзы ўсьмiхаецца. Мушу сказаць, што гаршчочка я гэтак i не наладзiў, адрабiўся вершам на гэтую тэму.
Пабудзь ганчаром на хвiлiну
ня вельмi вялiкi тут дар.
Паслухай мяне ты, дзяўчыну,
нядрэннае слова: ганчар.
Наладзь мне гаршчочак во гэты
(яна яго круцiць ў руках).
Усё ўмець павiнны паэты
i ўсьмешка мiльгнула ў губах.
Ня ўмееш? Ну, значыцца, смачнай
ня будзеш i кашы ты есьць.
I мець к табе будзе няўдзячнасць
мой бацька - твой будучы цесьць.
Ён скажа: пяро - гэта мала,
трымай лепш тапор ты, як сьлед.
А слава была i прапала,
гультай ты, пястун, дармаед.
Пабудзь ганчаром на хвiлiну
ня вельмi вялiкi тут дар.
Паслухай мяне ты, дзяўчыну
нядрэннае слова: ганчар.
Зiмовы вечар даўгi, i не сядзець-жа нам у хаце. А куды пайсьцi? Няма куды. I Дуся прапануе пайсьцi на вячоркi, у хату аднэй удавы, у якой па суботах зьбiраюцца дзяўчаты "паскалiць зубы". Сядзяць сабе на лаўках паўз сьценаў, зьвесiўшы ногi, лузгаюць каноплi цi семкi i з губы, як набярэцца на ёй досыць шулпаек, выплёваюць iх на падлогу. Потым падмятаюць яе.
Мы падыйшлi да ўдовiнай хаты. Граюць. Уваходзiм. Спраўляюць прыход хлопцаў з палону. Iх пяцёра: трое з Мокрага i два з Краснага Вугла. Яны гэтымi днямi зьявiлiся. Кажуць, што ўцяклi з палону. А некаторыя языкi плешчуць, што яны нiдзе ня былi - нi ў армii, нi ў палоне. Хавалiся ў лесе i ўсё. Дызэртыры. Вось i прыйшлi. З палону так лёгка драла не дасi. Сюды на вячоркi яны прыйшлi з гармонiкам i гарэлкай. Дзяўчаты прыдбалi нейкую закусь. П'юць. Гуляюць. Танцуюць. Лямпа гонiць копаць. У хаце паўзмрок. Нас ня шмат хто й заўважыў. Дуся ўцiснулася мiж дзяўчатаў на лаўцы. Трымае мяне каля сябе за руку. А недалёка ад нас - можа якой трэцяй цi чацьвёртай - Манька. Дуся, садзячыся, ня прыкмецiла яе. Я апешыў - гэта для мяне зашмат. Але Дуся сядзiць. Заўважыўшы маю разгубленасьць, распасьцiрае полы свае шубы, i, ашчаперыўшы, захiнае мяне. Манька, угледзеўшы нас, скокнула з лаўкi i - да парогу. Зьнiкла. Дуся мяне тулiць, шэпча на вуха, каб я надта не хваляваўся. I я, сапраўды, супакоiўся ў ейных абдымках. А вячоркi йдуць сваiм ходам. Ды хлопцаў няма ўжо ў танцах. Як i я, яны прылiплi да дзяўчатаў на лаўцы, схавалiся ў распасьцёртых полах дзявоцкiх манталяў. Гэткiм спосабам дзяўчаты засланяюцца ад сваiх суседак побач i хлопцы, надта не саромячыся, пасьпяхова карыстаюцца такой утульнасьцяй.
Незанятыя дзяўчаты, пабраўшыся з сабой, заўзята, як-бы на зло хлопцам, вiхураць, круцяцца ў танцы. Хлопцаў не хапае, што ты сабе не рабi.
У хату найшло столькi, што не прайсьцi. Цьямна. Змрочна. Душна, як у лазьнi. Манькi ня вiдаць. Пайшла дахаты? Магчыма.
Абняўшы Дусю за талiю пад шубай, я стаю сьпiною на хату. Схiляюся ёй на грудзi, i яна гладзiць мяне па затылку, знывае ад пяшчоты, гледзячы на дзявочы карагод бяздумнымi, затуманенымi вачыма.
