Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)
Збоку ад дарогi варухнулася нечая цёмная постаць. Пачуўся воклiк:
- Стой! Хто iдзе?
Том замёр на месцы.
- А ты хто?
З зямлi падняўся чалавек i падышоў да Тома. У яго ў руцэ Том убачыў рэвальвер. Святло кiшэннага, лiхтарыка ўдарыла яму ў твар.
- Куды гэта ты выправiўся?
- А так, пагуляць выйшаў. А што, забаронена?
- Гуляй дзе-небудзь далей адсюль.
Том запытаўся:
- Што, з лагера выходзiць нельга?
- Гэтай ноччу нельга. Ну, пойдзеш назад сам цi мне свiстком падмогу паклiкаць? Цябе сiлай назад адвядуць.
- Чорт з iм, мне ўсё роўна. Нельга дык нельга, мне што. Ну, назад пайду.
Цёмная постаць адступiла. Лiхтарык пагас.
- Пра вас жа клапоцiмся, разумееш? А то схопяць гэтыя вар'яты пiкетчыкi.
- Якiя пiкетчыкi?
- Ну, гэтыя, халера на iх... чырвоныя.
- А-а... Я нiчога пра iх не чуў.
- Ты ж бачыў iх, як сюды ехаў.
- Ну, бачыў нейкiх людзей, але там столькi было палiсменаў, што не разабраў, хто дзе. Я падумаў - аварыя.
- Ну, давай, тупай назад.
-Што ж, назад дык назад. -Том павярнуўся i пайшоў. Ён няспешна прайшоў па дарозе ярдаў сто, потым спынiўся i прыслухаўся. Каля арашальнай канавы дзяўкаў янот, недзе далёка зласлiва гыркаў на прывязi сабака. Том сеў на абочыне. Ён чуў цiхi клёкат начной птушкi-драпежнiка i шолах сцяблiнак ад падкрадлiвых рухаў звяркоў у атаве. Ён абвёў позiркам няроўную лiнiю бачнага гарызонту перад сабой i ззаду - i там i тут цёмныя гарбы стажкоў, на iх фоне яго не ўбачаць. Ён падняўся з зямлi i асцярожна збочыў з дарогi направа, на скошаны луг, нахiлiўшыся амаль упоравень са стажкамi. Том iшоў паволi, час ад часу спыняўся i прыслухоўваўся. Нарэшце дайшоў да агароджы - пяць радоў туга нацягнутага калючага дроту. Лёгшы на спiну, ён прасунуў галаву пад нiжнi рад, крыху падняў дрот рукой i, адпiхваючыся нагамi, пралез на другi бок.
Том хацеў ужо ўстаць, але на краi шашы паказалiся людзi. Ён пачакаў, пакуль яны пройдуць далёка наперад, падняўся i пайшоў у тым самым кiрунку. Ён уважлiва прыглядаўся, цi няма дзе палатак. Па шашы зрэдку прабягалi машыны. Дайшоўшы да бетоннага мастка над рачулкай, што праразала луг, Том зазiрнуў цераз парапет унiз. На дне глыбокага яра вiднелася палатка, у якой гарэў лiхтар. З хвiлiну ён узiраўся ў яе, убачыў чалавечыя ценi на брызенце. Тады пералез цераз нейкую агароджу i пачаў спускацца ў яр, прадзiраючыся праз хмызняк i нiзкае вербалоззе. Унiзе, каля рэчкi, выйшаў на сцяжынку. Перад палаткай на скрынi сядзеў чалавек.
- Добры вечар, - павiтаўся Том.
- А ты хто такi?
- Я... ну... так проста... мiма iшоў.
- Каго-небудзь тут ведаеш?
- Не. Кажу ж, мiма iшоў.
З палаткi высунулася нечая галава.
- Што там у цябе? - пачуўся голас.
- Кейсi! - усклiкнуў Том. - Кейсi! Як ты тут апынуўся?
- А госпадзi! Ды гэта ж Том Джоўд! Iдзi сюды, Томi. Уваходзь.
- Ты яго ведаеш? - здзiвiўся чалавек, што сядзеў на скрынi.
- Цi ведаю я яго? Пытанне! Колькi гадоў ужо знаемся. Мы з iм сюды, на Захад, разам прыехалi. Заходзь жа, Том. - Кейсi схапiў Тома за локаць i ўцягнуў у палатку.
У ёй вакол лiхтара сядзелi на зямлi чатыры чалавекi. Яны недаверлiва паглядзелi на Тома. Адзiн з iх, смуглы, суровы з выгляду мужчына, падаў яму руку.
- Вельмi рады, - сказаў ён. - Я чуў, як цёпла цябе Кейсi сустрэў. Дык гэта той хлопец, пра якога ты нам, Кейсi, гаварыў?
- Ён самы. Ах ты, госпадзi! Дзе ж усе твае? Што ты тут робiш?
- Ды вось, пачулi мы, што тут ёсць праца, - адказаў Том. - Пад'язджаем, а на шашы цэлая плойма палiсменаў, ну i загналi нас на гэту ферму. Дацямна персiкi збiралi. Перад варотамi нейкiя людзi нам нешта крычалi ўслед. А ў чым справа, так мне нiхто i не сказаў. Вось я i пайшоў сюды, каб даведацца, што тут такое робiцца. Якiм ветрам цябе занесла сюды, Кейсi?
Кейсi нахiлiўся наперад, i жоўтае святло лiхтара асвятлiла яго высокi бледны лоб.
- Дзiўнае месца - турма, - сказаў прапаведнiк. - Вось адыходзiў я ў пустыню, як Хрыстос, каб там усё добра абдумаць i зразумець. I бывала, сёе-тое праяснялася. А па-сапраўднаму стала ўсё ясна толькi ў турме. - Вочы ў яго былi жывыя i вясёлыя. - Вялiкая камера, увесь час поўная. Адны пакiдаюць яе, другiя прыходзяць. Я, канешне, з усiмi гаварыў.
- Дзiва што! - сказаў Том. - Табе абы пагаварыць. Калi б цябе на шыбенiцы вешалi, i то ты паспеў бы з катам слоўцам перакiнуцца. Такiх гаваркiх я ў жыццi не бачыў.
Усе пырхнулi ад смеху. Адзiн - сухенькi стары з маршчынiстым тварам ляпнуў сябе па калене.
- Усё гаворыць i гаворыць, - сказаў ён. - А людзям гэта даспадобы слухаюць.
- Ён жа ж прапаведнiкам быў, - сказаў Том. - Цi гаварыў ён вам?
- А як жа - гаварыў.
Кейсi шырока ўсмiхнуўся.
- Дык вось, - зноў загаварыў ён, - пачаў я ў сiм-тым разбiрацца. Розныя людзi ў турму трапляюць - хто за п'янства, хто за крадзеж, апошнiх пераважная большасць. I крадуць галоўным чынам тое, без чаго нельга абысцiся, а дастаць iншым спосабам яны не могуць. Разумееш?
- Не, - адказаў Том.
- Усе яны, па сутнасцi, добрыя людзi. А што iх падбiла на злачынства? Нястача. I я пачаў разумець - усё зло ў нястачы. Але да канца яснасцi ў мяне не было. I вось аднаго дня даюць нам перакiслыя бабы. Адзiн падняў крык, а што толку? Крычыць-надрываецца. Дзяжурны зазiрнуў у камеру i пайшоў. Тады другi пачынае крычаць. I тут мы ўжо ўсе падхапiлi хорам, цягнем адну ноту, i, паверыш, сцены камеры, здавалася, раздалiся i вось-вось абваляцца ад нашага крыку. Бог ты мой, што тут усчалося! Наглядчыкi забегалi, замiтусiлiся i, як мiленькiя, прынеслi другую яду. Цяпер разумееш?
- Не, - адказаў Том.
Кейсi падпёр падбародак далонямi.
- Можа, я не магу табе ўтлумачыць, - сказаў ён. - Можа, табе самому трэба да гэтага дайсцi. А дзе кепка твая?
- Пайшоў без яе.
- Сястра твая як?
- А! Растаўсцела, як карова. Ручаюся, двайнят народзiць. Жывот сама раз на колы ставiць. Усё яго рукамi падтрымлiвае. А ты мне так i не растлумачыў, што тут такое адбываецца.
Сухенькi стары сказаў:
- Мы бастуем. У нас тут забастоўка.
- Канешне, пяць цэнтаў за скрыню малавата, але пракармiцца ўсё ж неяк можна.
- Пяць цэнтаў? - здзiвiўся стары. - Пяць цэнтаў! Вам пяць цэнтаў плацяць?
- Пяць. Сёння мы паўтара даляра зарабiлi.
У палатцы запанавала напружаная цiшыня. Кейсi доўга моўчкi глядзеў праз уваходны праём палаткi.
- Слухай, Том, - нарэшце сказаў ён. - Мы прыехалi сюды працаваць. Нам паабяцалi пяць цэнтаў. Народу сабралася процьма. Прыходзiм у сад, а нам кажуць: два з паловай цэнты. На гэта i адзiн не пракормiшся, а калi ў цябе дзецi... Мы адмовiлiся. Нас выгналi. I тут наляцела цэлая зграя палiсменаў. А цяпер вам плацяць па пяць. Калi разгоняць забастоўшчыкаў, думаеш, вам так i будуць па пяць цэнтаў плацiць?
- Адкуль я ведаю, - адказаў Том. - Пакуль што плацяць.
- Слухай. Мы хацелi спынiцца ўсе ў адным месцы, а нас разагналi, як свiней, у розныя бакi. Шмат каго добра пабiлi. Як свiней, нас гналi. А вас, як свiней, загналi ў вароты. Мы доўга не пратрымаемся. Некаторыя два ўжо днi нiчога ў роце не мелi. Ты сёння назад пойдзеш?
- Хачу сёння.
- Дык вось што... раскажы там людзям пра ўсё, Том. Растлумач iм, што яны мораць нас голадам, а сабе нож у спiну ўсаджваюць. Ясней яснага - як толькi з намi расправяцца, вам тут жа да двух з паловай збавяць.
- Паспрабую, раскажу, - сказаў Том. - Толькi як гэта зрабiць, не ведаю. Нiколi такой аховы не бачыў, усе ўзброеныя. Пэўна, i гаварыць мiж сабою не дазваляюць. Усе моўчкi мiма праходзяць. Вочы долу i хоць бы "дзень добры" сказалi.
- А ты, Том, паспрабуй. Ледзь толькi мы пойдзем адсюль, плату адразу зрэжуць напалову. Ты ж сам ведаеш, што гэта такое - абабраць i перацягаць цэлую тону персiкаў усяго за адзiн даляр. - Кейсi панурыўся. - Не... так нельга. Так сыты не будзеш. Не пракормiшся.
- Ну, паспрабую як-небудзь iм усё растлумачыць.
- А мацi як твая?
- А так, нiчога. Вельмi ўжо ёй спадабаўся ўрадавы лагер. Душавыя, вада гарачая...
- Ага, я чуў пра гэта.
- Добра было там. Толькi вось працы мы не знайшлi. Мусiлi паехаць.
- Хацеў бы я пабыць у такiм лагеры, - сказаў Кейсi. - Глянуць, як там i што. Палiсмены туды, я чуў, носа не паказваюць.
- Людзi там самi сабе палiсмены.
Кейсi здзiўлена падняў на Тома вочы.
- А непарадкi былi? Ну там бойкi, крадзеж, п'янства?
- Не, не было.
- Ну, а калi хто паводзiць сябе блага? Што ў такiх выпадках робяць?
- З лагера выганяюць.
- А часта такое здаралася?
- Не. Мы там месяц пражылi, а ўсяго адзiн выпадак быў.
Вочы ў Кейсi заблiшчалi. Ён павярнуўся да астатнiх мужчын, што сядзелi ў палатцы.
- Во, бачыце? - усклiкнуў ён. - Што я вам казаў? Палiсмены не столькi непарадкi спыняюць, колькi самi iх разводзяць. Дык слухай, Том, паспрабуй з людзьмi пагаварыць, няхай яны таксама забастуюць. Гэта можна было б зрабiць днi праз два. Персiкi ўсе паспелi. Растлумач iм.
- Не забастуюць, - сказаў Том. - Пяць манет атрымлiваюць, а ўсё астатняе iх не хвалюе.
- Але ж як толькi гаспадару не патрэбны будуць штрэйкбрэхеры, плацiць iм па пяць цэнтаў не будуць.
- Я не ўпэўнены, што да iх гэта дойдзе. Пяць цэнтаў iм даюць, i больш яны ведаць нiчога не хочуць.
- А ты ўсё ж паспрабуй.
