Жан Сартр - Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
- Я ўсхваляваны!
У яго было ўражанне, нiбы толькi што ён прайшоў iспыт нейкага таемнага пасвячэння. Пэўную хвiлiну Берлiяк яшчэ нерашуча стаяў, але потым са злосцю зноў сеў на месца i кiнуў шапку на стол. Люсьену карцела расказаць Бержэру пра сваю спробу самазабойства; гэта быў той чалавек, з якiм трэба было гаварыць адкрыта i без падрыхтоўкi. Але пры Берлiяку ён не адважваўся i ўжо адчуваў да сябра нянавiсць.
- У вас ёсць ракi*? - спытаў Бержэр у гарсона.
* Ракi - рысавая гарэлка.
- Не, няма ў iх, - паспешлiва адказаў Берлiяк. - Карчомка нiшто, але са спiртнога адзiн толькi вермут.
- А што гэта там у вас такое жоўтае, у тым вунь графiне? - з вольнай i мляваю самаўпэўненасцю спытаўся Бержэр.
- Гэта белы "Круцыфiкс", - адказаў гарсон.
- Ну што ж, налiце мне гэтага.
Берлiяк увесь час ёрзаў на крэсле: здавалася, яго раздзiрала дваiстае пачуццё - жаданне пахвалiцца сваiмi сябрамi i, адначасова, боязь прыўзнесцi Люсьена сабе ж на шкоду. Нарэшце ён усё-такi прамовiў змрочным i гордым голасам:
- Ён хацеў пакончыць жыццё самагубствам.
- Ды ну! - сказаў Бержэр. - Я разумею.
Зноў запанавала маўчанне: Люсьен сцiпла апусцiў вочы i толькi i думаў, цi хутка зматаецца Берлiяк.
Бержэр раптам зiрнуў на гадзiннiк.
- А што твой зубнiк? - спытаў ён.
Берлiяк нехаця ўстаў.
- Схадзiце са мной, Бержэр, - умольна папрасiў ён, - гэта зусiм побач.
- Навошта, ты ж вернешся. А я пакуль пасяджу з тваiм сябрам.
Берлiяк замуляўся, пераступаючы з нагi на нагу.
- Давай-давай, бяжы, - уладна сказаў Бержэр, - мы цябе тут пачакаем.
Калi Берлiяк пайшоў, Бержэр устаў i бесцырымонна сеў побач з Люсьенам. Люсьен доўга расказваў яму пра самагубства, паведамiў, што жадаў сваю мацi i што зацыклiўся на садысцка-анальнай стадыi, што ў душы яму нiчога не мiла i ўсё ў iм - адна камедыя. Берлiяк слухаў моўчкi, глыбакадумна пазiраючы на Люсьена, i той адчуваў асалоду ад таго, што яго разумеюць. Калi ён скончыў, Бержэр па-сяброўску абняў яго рукою за плечы, i Люсьен адчуў водар адэкалону i ангельскага тытуню.
- Ведаеце, Люсьен, як я называю ваш стан?
Люсьен з надзеяй зiрнуў на Бержэра; i не ашукаўся ў сваiх спадзяваннях.
- Я называю яго Збянтэжанасцю, - сказаў Бержэр.
Збянтэжанасць: слова пачыналася ласкава i бела, як месячнае святло, i толькi канечнае "асць" адлiвала меддзю барабанных талерак.
- Збянтэжанасць... - прамовiў Люсьен.
Ён адчуваў сябе важна i ўсхвалявана, як тады, калi паведамiў Рыры, што ён - самнамбул. У бары было цёмна, i толькi дзверы шырока адчынялiся на вулiцу, у бялявы i святлiвы вясеннi туман; скрозь далiкатны водар, што iшоў ад Бержэра, да Люсьена далятаў цяжкi пах змрочнае залы, пах вiна i сырога дрэва. "Збянтэжанасць... - думаў ён. - Што мне цяпер рабiць?" Ён яшчэ добра не разумеў, што перад iм адкрылi - добрую якасць цi нейкую новую хваробу; ён толькi бачыў перад самымi сваiмi вачыма спрытныя Бержэравы вусны, за якiмi то хаваўся, то зноў узнiкаў блiскучы залаты зуб.
- Мне падабаюцца людзi, якiя жывуць у збянтэжанасцi, - казаў Бержэр, - i па-мойму, вам выпала незвычайная ўдача. Бо вам гэта, урэшце, дадзена. А вы зiрнiце на гэтых парсюкоў. Якiя яны ўпэўненыя, непахiсныя. Iх трэба было б кiнуць да чырвоных мурашак, каб тыя iх крыху пацвялiлi. Вы ведаеце, што робяць гэтыя руплiвыя казявачкi?
- Ядуць чалавечыну, - адказаў Люсьен.
- Менавiта! Яны вызваляюць шкiлет ад чалавечага мяса.
- Зразумела, - сказаў Люсьен. I дадаў: - А я? Што рабiць мне?
- Нiчога, дзеля ўсяго святога, - з камiчным спалохам адказаў Бержэр. - I галоўнае - не сядзець так непахiсна, як гэтыя. Прынамсi, - смеючыся, дадаў ён, - калi не патрапiце на паль. Вы чыталi Рэмбо?
- Н-не, - прызнаўся Люсьен.
- Я пазычу вам "Азарэннi". Слухайце, нам трэба яшчэ абавязкова сустрэцца. Калi вы не заняты ў чацвер, заходзьце да мяне гадзiне а трэцяй, я жыву на Манпарнасе, на вулiцы Кампань-Прэмьер, дом 9.
У наступны чацвер Люсьен быў у Бержэра, а ў маi ўжо пачаў хадзiць да яго ледзь не кожны дзень. Берлiяку яны дамовiлiся казаць, што бачацца раз на тыдзень: яны хацелi быць з iм i шчырыя, i не надта яго засмучаць. Але Берлiяк усё роўна быў не ў сабе; аднойчы ён, хiхiкаючы, сказаў Люсьену:
- Ну што, завялi ўжо шуры-муры? Ён табе пра занепакоенасць, ты яму пра самагубства, i пайшло: выдатна, чаго там!
Люсьен незалюбiў.
- Папрашу заўважыць, - чырванеючы, сказаў ён, - што пра маё самагубства першы сказаў якраз ты.
- О-хо-хо! - адказаў Берлiяк. - Ды гэта толькi, каб табе пасля сорамна не было, што ты сам расказаў.
Яны пачалi сустракацца радзей.
- Усё, што мне падабалася ў iм, - прызнаўся аднойчы Люсьен Бержэру, - усё гэта ён пазычаў у вас. Цяпер я гэта выдатна бачу.
- Берлiяк - малпа, - смеючыся, сказаў Бержэр, - гэта мяне да яго i вабiла. Вы, дарэчы, ведаеце, што яго бабка па мацi жыдоўка? Гэта шмат чаго праясняе.
- Вядома, - пагадзiўся Люсьен i потым дадаў: - Зрэшты, ён файны хлопец.
Бержэрава кватэра была поўная розных пацешных рэчаў: тут стаялi фарбаваныя драўляныя зэдлiкi ў выглядзе жаночых ног з сядзеннямi з чырвонага аксамiту, красавалiся мурынскiя статуэткi, ашчацiнены шыпамi пояс цноты з каванага жалеза, гiпсавыя грудзi, утырканыя маленькiмi лыжкамi, а на пiсьмовым стале ляжалi гiганцкая бронзавая блыха i ўкрадзены з касцярнi ў Мiстры манаскi чэрап, якiм гаспадар карыстаўся, як прэс-папье. Сцены замест шпалераў былi спрэс абклееныя лiстамi, у якiх паведамлялася пра смерць сюррэалiста Бержэра. Нягледзячы на гэта, кватэра пакiдала ўражанне разумнага камфорту, i Люсьену падабалася часам паляжаць на мяккай канапе ў палiльным пакоi. Але больш за ўсё яго здзiўляла мноства фацэцiй з падвохам, якiя былi сабраны ў Бержэра на адной этажэрцы; сярод iх былi замерзлая вадкасць, чхальны парашок, зудлiвая шчэць, нятонучы цукар, д'ябальскае дзярмо, нявесцiны падвязкi. Размаўляючы з Люсьенам, Бержэр браў дзярмо двума пальцамi i доўга, сур'ёзна яго разглядаў.
- Гэтыя жарты, - казаў ён, - маюць рэвалюцыйную сутнасць; яны хвалююць. У iх больш зруйнавальнай сiлы, чым у Поўным зборы твораў Ленiна.
Люсьен здзiўлена i зачаравана глядзеў то на яго прыгожы i неспакойны твар з запалымi вачыма, то на доўгiя i тонкiя пальцы, якiя так грацыёзна трымалi беззаганна зымiтаваны кал. Бержэр часта гутарыў з iм пра Рэмбо i пра "пастаяннае парушэнне пачуццяў".
- Калi вы, праходзячы па плошчы Згоды, здолееце выразна i ў любы час убачыць мурынку, якая, укленчыўшы, ссе абелiск, - вы зможаце нарэшце сказаць, што вам удалося разбурыць знешнi дэкор i вы - уратаваны.
Ён пазычыў яму пачытаць "Азарэннi", "Песнi Мальдарора" i творы маркiза дэ Сада. Люсьен шчыра стараўся ўсё ўразумець, але многае яшчэ не паддавалася яго ўсведамленню. Ён быў вельмi шакаваны, што Рэмбо, як аказалася, педэраст, i прызнаўся ў гэтым Бержэру. Але той рассмяяўся: "Ну i што? Хлопча?" Люсьену зрабiлася вельмi няёмка, ён пачырванеў i на нейкае iмгненне нават адчуў да Бержэра нянавiсць. Але ўрэшце перамог сябе i, падняўшы галаву, са шчыраю прастатой прызнаў:
- Я сказаў глупства.
Бержэр палашчыў яго па валасах; здавалася, Люсьенавы словы яго расчулiлi.
- Гэтыя вялiкiя, палахлiвыя вочы, - сказаў ён, - вочы маленькай козачкi... Сапраўды, Люсьен, вы сказалi глупства. Педэрастыя ў Рэмбо - якраз i ёсць найпершае i генiяльнае парушэнне яго пачуццяў. Менавiта гэтаму мы i абавязаныя, што чытаем яго паэмы. Верыць, што ёсць нейкiя спецыфiчныя аб'екты сексуальнай прыхiльнасцi i што гэтыя аб'екты - жанчыны, толькi таму што ў iх памiж ног ёсць дзiрка, - гэта гнюсная i наўмысная памылка ўсiх непахiсных. Вось, зiрнiце!
Ён выняў з шуфляды ў стале тузiн зжаўцелых здымкаў i кiнуў iх на каленi Люсьену. Люсьен убачыў жудасных голых шлюх, якiя смяялiся шчарбатымi ратамi i рассоўвалi свае падобныя да разбухлых губ ляжкi, выстаўляючы памiж ног нешта накшталт парослага iмхом языка.
- Я купiў гэты наборчык у Бу-Саадзе, за тры франкi, - сказаў Бержэр. - Дык вось, калi вы будзеце цалаваць гэтым бабам у заднiцу, вас усё роўна будуць лiчыць сынком з добрай сям'i i проста скажуць, што вы жывяце па-халасцяцку. Бо гэта - жанчыны, разумееце? А я вам кажу, што першае, што трэба зрабiць, - гэта пераканаць сябе, што аб'ектам сексуальнага пачуцця можа быць усё: швацкая машынка, прабiрка, конь цi чаравiк. Вось я, - сказаў ён з усмешкай, - я кахаўся з мухамi. А яшчэ ведаў аднаго марскога пехацiнца, якi спаў з качкамi. Браў, зацiскаў iм галаву ў шуфлядзе, потым моцна трымаў за лапы - i давай!
Бержэр нiбы незнарок ушчыкнуў Люсьена за вуха i завяршыў:
- Качкi ад гэтага дохлi, i iх потым з'ядаў батальён.
Пасля падобных размоў галава ў Люсьена нiбыта гарэла полымем, i ён думаў, што Бержэр - генiй, але часам, прачынаючыся ўначы мокры ад поту, ён бачыў перад вачыма пачварныя, гнюсныя прывiды i пытаўся ў сябе, цi добры ўплыў робiць на яго гэты чалавек. "Я зусiм адзiн! - стагнаў ён, выкручваючы сабе рукi. - Нiкога, нiкога, хто б мог мне параiць, падказаць, цi на правiльным я шляху!" Калi ён дойдзе так да канца, калi ён сапраўды дойдзе да парушэння ўсiх пачуццяў, цi не страцiць ён пад нагамi грунт, цi не ўпадзе! Аднойчы, калi Бержэр доўга гаманiў з iм пра Андрэ Брэтона, Люсьен прашаптаў, як у сне:
