Жан Сартр - Мур (на белорусском языке)
Том быў таксама адзiн, але ў яго ўсё было iначай. Ён сеў верхi на лаву i ўтаропiўся на яе, скрывiўшы на губах нешта накшталт усмешкi, выгляд у яго быў здзiўлены. Ён працягнуў руку i асцярожна памацаў дрэва, нiбыта баяўся штось паламаць, потым адразу жвава адхапiў далонь i здрыгануўся. На месцы Тома я не забаўляўся б мацаннем лавы; усё гэта зноў былi яго iрландскiя штучкi, але i мне пачынала здавацца, што ўсе рэчы выглядаюць дзiўна: яны зрабiлiся меней выразныя, болей кволыя, чым звычайна. Мне досыць было зiрнуць на лаву, газнiцу, на вугальны друз, каб адразу адчуць, што хутка я мушу памерцi. Натуральна, я не мог сабе ясна ўявiць сваю смерць, але я бачыў яе паўсюль: у рэчах, у тым, як яны адступiлi i сцiпла трымаюцца воддаль, як людзi, што перашэптваюцца каля ложка смяротна хворага сябра. Да сваёй смерцi - вось да чаго дакрануўся на лаве Том.
I каб цяпер мне, у гэтым стане, паведамiлi, што я магу спакойна вярнуцца дамоў, што мне даруюць жыццё, гэта мяне зусiм не кранула б, я застаўся б халодны: калi знiкае iлюзiя, што ты вечны, чакаць колькi гадзiн цi колькi гадоў - усё адно. У пэўным сэнсе я да ўсяго цяпер быў абыякавы i адчуваў сябе вельмi спакойна. Але гэта быў страшны спакой - з-за таго, як паводзiла сябе маё цела: я глядзеў праз яго вочы, чуў праз яго вушы, але гэта ўжо быў не я; яно пацела i дрыжала само па сабе, я абсалютна яго не пазнаваў. Каб даведацца, што з iм адбываецца, я мусiў паглядзець на яго, памацаць, нiбы гэта было цела чужога, iншага чалавека. Часам я яго яшчэ адчуваў - я адчуваў, як у iм нешта слiзгоча i нiбы абрынаецца, як гэта бывае ў самалёце, што зайшоў у пiке, цi, iншы раз, пачынаў чуць, як тахкае маё сэрца. Але гэта нiчога не мяняла: вонкi з майго цела выходзiў толькi падазроны агiдны дух. Найчасцей жа яно маўчала, нiбы замiрала, i я нiчога не адчуваў, апроч няяснага цяжару, быццам на мне было нешта брыдкае, i ў мяне ўзнiкала ўражанне, што я прывязаны да вялiкага, гiганцкага рабака. У пэўны момант я памацаў нагавiцы i адчуў, што яны наскрозь мокрыя; я не ведаў, ад чаго - ад поту цi ад мачы, але на ўсякi выпадак пайшоў памачыцца на кучу вугалю. Бельгiец выняў гадзiннiк, зiрнуў на яго i сказаў:
- Палова на чацвёртую.
Падла! Ён зрабiў гэта, напэўна, знарок. Том падскочыў; мы нават не заўважалi, што час - цячэ; ноч агортвала нас сваёй бясформеннай, змрочнаю масай, а я i не памятаў, што яна пачалася.
Малы Хуан раптам пачаў крычаць. Ён выкручваў рукi, малiў:
- Я не хачу памiраць, я не хачу памiраць!
Ён пачаў кiдацца па склепе, ускiдваючы рукi ў паветра, потым упаў на матрац i зарыдаў. Том глядзеў на яго згаслымi вачыма i цяпер ужо зусiм не хацеў супакойваць. Дый гэта наўрад цi было патрэбна: малы больш за нас рабiў шуму, але пакутаваў меней - ён быў як хворы, якому гарачка дапамагае змагацца з немаччу. Калi ж няма нават гарачкi - гэта намнога горай.
Ён плакаў, i я бачыў, што яму проста шкада сябе; пра смерць ён не думаў. На адно iмгненне, усяго на адно iмгненне мне захацелася таксама заплакаць i пашкадаваць самога сябе. Але здарылася якраз наадварот: я зiрнуў на малога, убачыў яго худыя плечы, што пацепвалiся ў плачы, i адчуў, што нiчога чалавечага ўва мне больш няма, - я быў няздольны шкадаваць нi другiх, нi сябе. Я сказаў сабе: "Я хачу памерцi дастойна".
Том устаў, падышоў пад самую адтулiну ў столi i пачаў пiльнаваць дзень. У галаве ў мяне ўпарта круцiлася адна думка, я хацеў памерцi дастойна i думаў толькi пра гэта. Але пасля таго як доктар сказаў, каторая цяпер гадзiна, я мiмаволi пачаў адчуваць час: ён цёк, сачыўся кропля за кропляй.
Было яшчэ цёмна, калi я пачуў Томаў голас:
- Ты iх чуеш?
- Так.
На дварэ хадзiлi нейкiя людзi.
- Якога чорта яны там робяць? Не могуць жа яны страляць у такой цемры.
Хутка ўсе гукi сцiхлi. Я сказаў Тому:
- Днее.
Пэдра, пазяхаючы, устаў i пагасiў газнiцу.
- Холадна, каб яго, - сказаў ён свайму сябру.
Склеп ахiнуўся ў шарае сутонне. Здалёк да нас данеслiся стрэлы.
- Пачынаецца, - сказаў я Тому. - Напэўна, яны робяць гэта на заднiм двары.
Том папрасiў у доктара цыгарэту. Я палiць не хацеў; мне наогул не хацелася нi цыгарэт, нi выпiць. Цяпер яны стралялi ўжо безупынку.
- Ты ўяўляеш сабе? - сказаў Том.
Ён хацеў дадаць нешта яшчэ, але змоўк; ён глядзеў на дзверы. Яны адчынiлiся, i на парозе ўзнiк лейтэнант i за iм чатыры салдаты. Том выпусцiў цыгарэту.
- Стайнбак?
Том не азваўся. Тады Пэдра паказаў на яго.
- Хуан Мiрбал?
- Гэта той вунь, што ляжыць на матрацы.
- Устаньце, - сказаў лейтэнант.
Хуан не варухнуўся. Два салдаты падышлi да яго i паднялi пад пахi. Але як толькi яны яго адпусцiлi, ён зноў упаў.
Салдаты стаялi ў нерашучасцi.
- Гэты не першы, каму зрабiлася блага, - сказаў лейтэнант. - Давядзецца вам яго туды занесцi, а там прыдумаем.
Ён павярнуўся да Тома:
- Ну, хадземце.
Абапал Тома сталi два салдаты, i яны выйшлi. Следам два iншыя салдаты пад пахi i каленi неслi малога. Ён быў не ў непрытомнасцi; вочы ў яго былi шырока расплюшчаныя, i па шчаках лiлiся буйныя слёзы. Калi я хацеў выйсцi таксама, лейтэнант мяне чамусьцi спынiў.
- Вы - Iб'ета? - спытаўся ён.
- Так.
- Вам прыйдзецца пачакаць тут: па вас хутка прыйдуць.
Яны выйшлi. Бельгiец i два наглядчыкi выйшлi таксама. Я застаўся адзiн. Я не разумеў, што здарылася, але думаў, што лепш бы ўжо яны скончылi з усiм адразу. Амаль праз роўныя прамежкi часу да мяне даляталi залпы, i кожны раз я скаланаўся ўсiм целам. Мне хацелася раўцi на ўсю глотку, выдзiраць на сабе валасы. Але я толькi мацней сцiскаў зубы i глыбей засоўваў рукi ў кiшэнi: я хацеў захаваць сваю годнасць.
Праз гадзiну па мяне нарэшце прыйшлi i завялi ў маленькi пакой на другiм паверсе, дзе пахла цыгарамi i было, як мне адразу здалося, аж задушлiва горача. У фатэлях з нейкiмi паперамi на каленях сядзелi два афiцэры i палiлi цыгары.
- Цябе зваць Iб'ета?
- Так.
- Дзе Рэйман Грыс?
- Не ведаю.
Той, што мяне дапытваў, быў маленькi i тоўсты. Яго жорсткiя вочы хавалiся за ларнетам. Ён сказаў:
- Падыдзi.
Я падышоў. Ён устаў, узяў мяне за руку вышэй ад локця i зiрнуў так, нiбыта хацеў увагнаць у зямлю. Адначасова ён з усяе сiлы сцiснуў мне бiцэпс. У гэтым не было намеру зрабiць мне балюча - гэта была проста такая гульня: ён хацеў панаваць нада мною. Вiдаць, ён лiчыў, што дзеля гэтага трэба яшчэ i дыхаць сваiм прагнiлым подыхам мне ў твар. Пэўны час мы стаялi ў такiх паставах; мяне гэта хутчэй смяшыла. Падобных прыёмаў было яўна мала, каб збянтэжыць чалавека, якому наканавана памерцi: яны мяне не краналi. Нарэшце ён груба адштурхнуў мяне i сеў.
- Тваё жыццё цi яго, - сказаў ён. - Выбiрай. Калi прызнаешся, дзе ён, табе падораць жыццё.
Два гэтыя афiцэрыкi, з iх рыпучымi i блiскучымi ботамi, элегантнымi, тонкiмi нагайкамi, - гэта былi ўсяго толькi звычайныя людзi, якiм таксама было наканавана памерцi. Няхай трошкi пазней за мяне, але ненамнога. I яны займалiся тым, што шукалi нейкiя iмёны ў паперах, ганялiся за людзьмi, каб засадзiць iх у турму цi знiшчыць; у iх былi свае думкi пра будучыню Гiшпанii i пра рознае iншае глупства. Уся гэтая валтузня здавалася мне бязглуздай i нават блазенскай: я быў ужо няздольны паставiць сябе на iх месца, мне здавалася, што яны звар'яцелi.
Маленькi таўстун па-ранейшаму глядзеў на мяне, пастукваючы нагайкай па ботах. Усе яго рухi былi разлiчаныя на тое, каб надаць яму выгляд увiшнага i лютага звера.
- Ну што? Ты ўразумеў?
- Мне невядома, дзе Грыс, - адказаў я. - Я думаў, што ён у Мадрыдзе.
Другi афiцэр стомлена падняў бледную руку. Гэтая стомленасць таксама мела разлiк. Я заўважаў усе iх маленькiя хiтрыкi, i мяне вельмi здзiўляла, што ёсць, аказваецца, людзi, якiм здаюцца цiкавымi такiя забавы.
- Каб падумаць, у вас чвэртка гадзiны, - паволi прамовiў ён. - Завядзiце яго ў кашталянцкi пакой. Праз пятнаццаць хвiлiн ён павiнен быць тут. Калi зноў будзе ўпарцiцца, расстраляем на месцы.
Яны добра ведалi сваю справу i разумелi, што робяць: я чакаў ужо цэлую ноч; пасля гэтага яны пакiнулi мяне ў склепе яшчэ на гадзiну, каб я пачакаў, пакуль расстраляюць Тома з Хуанам, i вось цяпер - зачынялi аднаго ў кашталянцкiм пакоi; вiдаць, яны прыдумалi гэты выбрык яшчэ напярэдаднi. Яны казалi сабе, што нервы не вечныя, i спадзявалiся такiм чынам мяне раскалоць.
Але яны памылялiся. У кашталянцкiм пакоi я ад вялiкае стомы адразу асеў на зэдаль i пачаў разважаць. Але я думаў не пра iх прапанову. Я, натуральна, ведаў, дзе Грыс: ён хаваўся ў стрыечнага брата, за чатыры кiламетры ад горада. Я ведаў i тое, што нiколi не выдам гэтае схованкi, вядома, калi яны не пачнуць мяне катаваць (але, здаецца, яны пра гэта не думалi). Падобныя пытаннi былi для мяне вырашаны, вызначаны i абсалютна мяне не цiкавiлi. Адзiнае, што мне хацелася ведаць цяпер - чаму я паводжу сябе менавiта так. Я лiчыў, што лепей памерцi самому, як выдаць Грыса. Чаму? Рэймана Грыса я больш не любiў. Мае сяброўскiя пачуццi да яго памерлi яшчэ да ўсходу сонца, адначасова з каханнем да Кончы i адначасова з жаданнем жыць. Вядома, я па-ранейшаму яго паважаў: гэта быў нязломны змагар. Але мая згода памерцi замест яго тлумачылася зусiм не гэтай прычынай; яго жыццё каштавала не больш за маё; нiякае жыццё наогул нiчога не каштавала. Любога чалавека ставiлi каля мура i стралялi, пакуль ён не здохне: быў бы то я, цi Грыс, цi хто iншы - з усiмi было аднолькава. Я выдатна разумеў, што ён болей карысны справе Гiшпанii, але мне было насраць на Гiшпанiю i на анархiю: нiшто больш не мела значэння. I ўсё ж я сядзеў тут: я мог уратаваць сваю шкуру, каб выдаў Грыса, - i я адмаўляўся ад гэтага. Я лiчыў, што гэта хутчэй камiчна: гэта была звычайная ўпартасць. Я падумаў: "I трэба ж быць такiм зацятым аслом!" Мяне апанавала дзiўная весялосць.
