Жан Сартр - Мур (на белорусском языке)

Дзверы адчынiлiся, i ў пакой увайшлi два наглядчыкi. З-за спiны ў iх узнiк нейкi бялявы чалавек у бельгiйскай унiформе. Ён прывiтаўся.

- Я доктар, - сказаў ён. - У мяне ёсць дазвол пабыць у гэтых цяжкiх абставiнах побач з вамi.

У яго быў прыемны i ветлiвы голас. Я сказаў яму:

- Што вы будзеце тут рабiць?

- Я ўвесь у вашым распараджэннi. Я пастараюся зрабiць усё магчымае, каб гэтыя некалькi гадзiн былi вам менш цяжкiя.

- Чаму вы прыйшлi менавiта да нас? Здаецца, тут хапае народу, увесь шпiталь напакаваны бiтком.

- Мяне сюды прыслалi, - сказаў ён нейкiм няўпэўненым голасам i адразу дадаў: - О, можа, вам хочацца запалiць? У мяне ёсць цыгарэты i нават цыгары.

Ён працягнуў нам пачак ангельскiх цыгарэт i некалькi гаванскiх цыгар, але мы адмовiлiся. Я зiрнуў яму ў вочы, i гэта яго, здаецца, збянтэжыла. Я сказаў:

- Вы прыйшлi сюды не дзеля спагады. Дарэчы, я вас ведаю. У той дзень, як мяне арыштавалi, я бачыў вас з фашыстамi - вы стаялi на дварэ каля кашараў.

Я хацеў быў сказаць нешта яшчэ, але раптам са мной штосьцi здарылася, я нават здзiвiўся: прысутнасць гэтага лекара неяк адразу зусiм перастала мяне цiкавiць. Звычайна, калi я лаўлю на чымсьцi чалавека, я проста так яго ўжо не адпускаю. А тут - ахвота гаварыць мяне абсалютна пакiнула; я адно пацiснуў плячыма i адвярнуўся. Праз нейкi час я зноў павярнуў галаву: лекар зацiкаўлена глядзеў на мяне. Наглядчыкi паселi на матрацы. Пэдра, доўгi i худы, сядзеў, склаўшы рукi, i круцiў вялiкiмi пальцамi, другi, каб прагнаць сон, час ад часу матляў галавой.

- Можа, прынесцi святло? - раптам спытаў Пэдра ў доктара.

Той кiўнуў: розумам ён, вiдаць, вызначаўся не болей чым бот, хоць, напэўна, быў i не злы. Мяркуючы па яго халодных блакiтных вачах галоўнай яго заганай быў недахоп уяўлення. Пэдра выйшаў i вярнуўся з газнiцай, якую паставiў на краю лавы. Свяцiла яна кепска, але гэта было лепш, чым нiчога: мiнулую ноч мы праседзелi ў поўнай цемры. Я доўга глядзеў на светлае кола, намаляванае лямпай на столi. Я быў нiбыта ў здранцвеннi. I потым, раптам, як быццам прачнуўся, светлае кола знiкла, i я адчуў, як на мяне навальваецца страшэнны цяжар. Не, гэта была не думка пра смерць i не страх: гэтаму не было назвы. У мяне раптам запякло ў скiвiцах, чэрап пачаў расколвацца.

Але я схамянуўся i зiрнуў на двух сваiх прыяцеляў. Том абхапiў голаў рукамi, i я мог бачыць толькi яго тлусты i белы карак. З Хуанам было зусiм кепска: нiжняя скiвiца ў яго адвiсла, ноздры дрыжалi. Доктар падышоў да яго i, нiбыта каб падбадзёрыць, паклаў руку на плячо, але вочы ў яго былi такiя ж халодныя. Я заўважыў, як бельгiец спрытна апусцiў руку i ўзяў Хуана за запясце. Той паставiўся да гэтага абсалютна абыякава. Нiбы незнарок бельгiец сцiснуў запясце трыма пальцамi, крыху адступiў i павярнуўся да мяне спiнай. Я адхiлiўся трошкi назад i ўбачыў, як ён выняў з кiшэнi гадзiннiк i пэўны час, не выпускаючы запясця, пазiраў на яго. Нарэшце ён адпусцiў вялую нежывую руку малога i адышоў. Пэўны час ён стаяў, абапершыся спiнаю аб сцяну, i потым, нiбыта раптам прыгадаўшы нешта вельмi важнае, што трэба неадкладна занатаваць, выняў блакнот i запiсаў у iм колькi радкоў. "Поскудзь, - са злосцю падумаў я, - няхай толькi паспрабуе памацаць мне пульс, адразу дастане ў паганую пысу".

Ён не падыходзiў, але я адчуў, што ён глядзiць на мяне. Я падняў галаву i зiрнуў яму ў твар. Тады ён сказаў нейкiм невыразным голасам:

- Вам не здаецца, што тут можна азглець?

Вiдаць, яму было холадна: ён быў увесь шызы.

- Мне не холадна, - адказаў я.

Ён па-ранейшаму глядзеў на мяне жорсткiмi вачыма. I раптам я зразумеў - я падняў рукi да твару i адчуў, што ён у мяне ўвесь мокры. Седзячы ў гэтым склепе, у разгар зiмы, на самым скразняку, я сплываў потам. Я правёў пальцамi па валасах: яны склеiлiся ад лiпкай вiльгацi; тады я заўважыў, што кашуля на мне таксама прамокла i прыстала да цела: з мяне цякло ўжо, прынамсi, гадзiну, а я нiчога не адчуваў. Але ад гэтага бельгiйскага парсюка нiчога не ўнiкла, гэты паскуднiк заўважыў, што па шчоках у мяне паўзуць потныя кроплi, i, вiдаць, падумаў: гэта праява крайняй паталагiчнай прыгнечанасцi; вядома, ён адчуваў сябе нармальна, ён мог ганарыцца гэтым - яму было холадна. Я хацеў устаць i набiць яму пысу, але ледзь прыўзняўся, як сорам i злосць адразу знiклi, i я зноў абыякава апусцiўся на лаву.

Я абмежаваўся тым, што абцёр шыю насоўкаю. Цяпер я адчуваў, як ад мяне жудасна тхне потам, што цячэ з валасоў на патылiцу. Гэта было непрыемна. Але хутка я кiнуў абцiрацца, занятак быў цалкам дарэмны: насоўку ўжо можна было выкручваць, а пот усё лiў i лiў. Ногi i зад былi таксама мокрыя, нагавiцы прылiпалi да лавы.

Раптам загаварыў Хуан:

- Вы медык?

- Але, - сказаў бельгiец.

- Скажыце, пакутуюць... доўга?

- О! Калi?.. Ды не, - сказаў бельгiец бацькоўскiм голасам, - усё вельмi хутка.

Ён казаў гэта так, нiбы супакойваў хворага, якi заплацiў яму грошы.

- Але я... мне казалi... што часта прыходзiцца страляць другi раз.

- Часам бывае, - сказаў бельгiец, кiваючы галавой. - Здараецца, што першы залп не закранае нiякага жыццёва важнага органа.

- Значыць, iм прыйдзецца зноў зараджаць i зноў цэлiцца?

Хуан задумаўся i сказаў хрыплым голасам:

- Гэта так доўга!

Ён вельмi баяўся болю i ўвесь час толькi i думаў пра боль: яго ўзросту гэта ўласцiва. Я ж пра гэта амаль не думаў, пацець мяне прымушала зусiм не боязь пакуты.

Я ўстаў i прайшоўся да вугальнай кучы. Том здрыгануўся i зiрнуў на мяне нiбыта з нянавiсцю: я яго раздражняў - у мяне рыпелi падэшвы. Неба было цудоўнае, нiводнага водблiску не пранiкала ў гэты змрочны закутак, толькi над самай маёй галавой свяцiўся Вялiкi Воз. Але цяпер усё было не так, як раней: заўчора, седзячы ў арцыбiскупскiм карцэры, я таксама глядзеў на вялiкi кавалак неба, якi быў вiдзён за акном, i кожная гадзiна прыносiла новы ўспамiн. Ранiцай, калi неба было ахiнутае сакавiтым празрыстым блакiтам, мне прыгадваўся пляж на ўзбярэжжы Атлантыкi, апоўднi, калi ў акно зазiрала сонца, я ўспамiнаў пра бар у Севiллi, дзе пiў вiно i закусваў хамсою з алiўкамi, а надвячоркам, калi карцэр апускаўся ў сутонне, думаў пра змрочны цень, якi пакрываў палову арэны, калi другая ўся зiхацела пад сонцам: было балюча i сумна бачыць усе гэтыя зямныя выявы адбiтымi толькi на небе. Але цяпер, колькi я нi глядзеў на неба, яно не выклiкала ў мяне нiякiх успамiнаў. I па-мойму, так было нават лепш. Я адышоў i сеў побач з Томам. Доўга панавала цiшыня.

Потым, амаль шэптам, загаварыў Том. Ён павiнен быў гаварыць, бо iначай не мог разабрацца ў сваiх думках. Па-мойму, ён гаварыў са мной, хоць на мяне не глядзеў. Яму было страшна ўбачыць мяне такога - шэрага, аблiтага потам: мы абодва былi падобныя, i зiрнуць адзiн на аднаго нам было горш, чым паглядзецца ў люстра. Ён пазiраў на бельгiйца - на таго, хто жыў.

- Ты разумееш, - казаў ён, - га? Я гэтага не разумею.

Я таксама загаварыў цiхiм голасам. Я глядзеў на бельгiйца.

- Што? Пра што ты гаворыш?

- Заўтра з намi адбудзецца такое, чаго я няздольны ўразумець.

Ад Тома iшоў нейкi дзiўны пах. Мне здалося, што я зрабiўся болей чуйны да пахаў, чым гэта было раней. Я крыва ўсмiхнуўся:

- Хутка ўразумееш.

- Не, гэта незразумела, - упарта прамовiў ён. - Вядома, я не збiраюся распускаць нюнi, але ж трэба, прынамсi, ведаць... Слухай, значыць, нас вывядуць на двор. Перад намi выстраяцца некалькi тыпаў. Колькi iх будзе?

- Не ведаю. Можа, пяць цi восем. Не болей.

- Ну, добра. Няхай будзе восем. Iм крыкнуць: "На плячо!" - i я ўбачу, як на мяне ўтаропяцца восем стрэльбаў. Мне, напэўна, захочацца ўвайсцi ў мур, я ўсiм цяжарам навалюся на яго спiнай, а ён не падасца, як у кашмарным сне. Я ўсё гэта выдатна ўяўляю. О, каб ты ведаў, як я гэта выдатна ўяўляю.

- Супакойся! - сказаў я. - Я гэта таксама ўяўляю.

- Напэўна, гэта жудасны боль. Ведаеш, яны цэляцца ў рот i ў вочы, каб болей знявечыць, - са злосцю сказаў ён. - Я ўжо адчуваю раны, ужо цэлую гадзiну мне ўсё балiць: галава, шыя. Гэта яшчэ не той, не сапраўдны боль, гэта горай: гэта боль, якi я адчую заўтра. Але што будзе потым?

Я выдатна разумеў, што ён мае на ўвазе, але не хацеў паказваць выгляду. I боль я таксама адчуваў - ва ўсiм целе, нiбыта пасечаным безлiччу маленькiх ранак. Да гэтага немагчыма было прызвычаiцца, але тут мы з Томам былi падобныя, болю я не надаваў значэння.

- Потым? - груба сказаў я. - Потым стапоршчышся, братка.

Ён пачаў гутарыць сам з сабой, ён не зводзiў вачэй з бельгiйца. Той, здаецца, яго не слухаў. Я ведаў, нашто ён прыйшоў сюды; тое, што мы думаем, яго не цiкавiла, ён прыйшоў паглядзець на нашыя целы - на целы, якiя б'юцца ў агонii яшчэ пры жыццi.

- Гэта як у кашмарным сне, - казаў Том. - Хочаш сабе ўявiць, i ўвесь час такое ўражанне, што вось - зараз уразумееш, а яно потым - раз! - i выслiзгвае, унiкае з-пад самага носа, i зноў - нiчога. Я кажу сабе: потым ужо нiчога не будзе. Але не разумею, што гэта значыць. Часам я падыходжу, здаецца, ужо зусiм блiзка... а яно зноў унiкае, i я пачынаю думаць пра стрэлы, пра кулi, пра боль. Я матэрыялiст, клянуся табе; я яшчэ не вар'яцею. Але нешта тут не так. Я бачу свой труп: гэта зусiм не цяжка, але ж гэта я яго бачу, маiмi вачыма. I ўсё-такi мне трэба нарэшце прымусiць сябе ўявiць... уявiць, што пасля нiчога не будзе, я нiчога не ўбачу i нiчога не буду чуць, а свет застанецца - для iншых. Мы не створаны, каб падумаць такое, Пабла. Можаш мне паверыць: мне ўжо выпадала не спаць цэлую ноч, чакаючы нечага невядомага. Але гэта - гэта нi на што не падобна: яно заўжды падкрадаецца ззаду, Пабла, i мы няздольныя да гэтага падрыхтавацца.