Болеслав Прус - Мiхалка (на белорусском языке)

- Пане!.. Пане!.. - пачаў крычаць у адчаi i паляцеў цераз вулiцу.

Нехта затрымаў яго, кажучы:

- Цiха ты, сабака!.. Тут крычаць не можна!

- Дык жа пан мой прапаў!

- Якi пан?

- Чаляднiк.

- Ну ж i пан!.. А куды табе трэба?

- Туды, дзе дом муруюць...

- Якi дом?

- Такi... з цэглы, - адказаў дзяцюк.

- Ат, дурань!.. Дык жа i тут дом муруюць... I там вунь! I тут!

- Ды я ж не бачу...

Яго ўзялi за плячук i пачалi паказваць.

- Во, глядзi! Тут адзiн дом будуюць... Тут другi...

- Ага! Ага! - сказаў Мiхалка i пайшоў да таго другога, бо не трэба было перабягаць цераз вулiцу.

Дабраўшыся на месца, ён спытаўся пра чаляднiка. Аднак не знайшоў яго тут, i яму паказалi на iншы дом. Але i там пра чаляднiка Настазiя нiхто не чуў; трэба было iсцi далей.

Такiм чынам ён абабег некалькi вулiц i аглядзеў дзесятка паўтара пачатых будоўляў, сам сабе думаючы, дзе ж цяпер жывуць тыя людзi, якiм дамы яшчэ толькi будуюцца.

Паступова ён аддаляўся ад цэнтра горада. Гоман на вулiцах цiшэў, прахожых было менш, брычак амаль не вiдно. Затое ўсё больш ды больш рыштаванняў, горбаў цэглы i чырвоных сцен.

Дзяцюк страцiў надзею знайсцi чаляднiка i падумаў пра работу.

Зайшоў у двор нейкай новабудоўлi пры дарозе, спынiўся сярод рабочых i пачаў прыглядацца. Час ад часу ён далучаўся да гутаркi, а то i памагаў сяму-таму. Каму цэглу складаць паможа, каму ражку падасць, а тым, што вымешвалi вапну, сказаў, як гэта належыцца рабiць. I паказаў, ажно майстра абляпаў з ног да галавы.

- Што ты тут круцiшся, вахлак? - спытаўся ў яго пiсар.

- Работы, пане, шукаю.

- Няма тут для цябе работы.

- Няма цяпер, дык, можа, потым знойдзецца. А вам жа не шкодзiць, калi я каму дапамагу.

Прайдоха пiсар адразу ўцямiў, што дзяцюк без капейкi. Ён выняў сваю кнiжыцу i аловак, пачаў перакрэслiваць, падлiчваць i ўрэшце зрабiў ласку прыняў Мiхалку.

Людзi казалi, што зарабляў ён на iм дваццаць грошаў у дзень - чыста.

Тут Мiхалка працаваў да восенi. З голаду не памёр, за начлег не плацiў, аднак нават ботаў сабе не купiў. Толькi i ўсяго, што разоў колькi напiўся ў нядзелю, як парсюк. Хацеў нават вэрхалу нарабiць у карчме, але часу ў яго не хапiла, бо ўзялi ды выкiнулi за дзверы.

Дом рос на вачах. Яшчэ муляры не закончылi флiгеляў, а фасад ужо быў пад дахам, атынкаваны, ашклёны, нават i людзi пачалi ўсяляцца.

Пад канец верасня задажджыла. Працу спынiлi i ўсiх чорнарабочых звольнiлi. У лiку такiх быў i Мiхалка.

Пiсар кожны тыдзень трошкi не дадаваў яму, кажучы, што аддасць зараз. Калi ж прыйшоў канчатковы разлiк, дзяцюк, хоць i непiсьменны, уцямiў, што пiсар яго, вiдаць, абдурыў. Даў яму тры рублi, а належалася з пяць цi з шэсць.

Мiхалка ўзяў тры рублi, зняў шапку i пачаў чухаць галаву, пераступаючы з нагi на нагу. Але пiсар быў так заняты сваёю кнiжыцай, што доўга не заўважаў дзецюка, а потым нарэшце спытаўся:

- Ну, што табе яшчэ трэба?

- Вiдаць, пане, мне больш належыцца, - пакорлiва сказаў дзяцюк.

Пiсар зачырванеўся. Палез да Мiхалкi, штурхануў яго грудзьмi i сказаў:

- А пашпарт у цябе ёсць?.. Хто ты такi?..

Мiхалка змоўк, а той далей:

- Ты думаеш, можа, хамула, што я цябе ашукаў?

- Ага...

- Дык пайшлi са мной у палiцыю, там я табе дакладна пакажу, што ты злодзей i прайдзiсвет...

Пашпарт i палiцыя ўстрывожылi Мiхалку. I ён сказаў:

- Няхай вам, пане, крыўда мая пойдзе на здароўе!

I пакiнуў будоўлю.

А таму, што i пiсару не вельмi карцела ў палiцыю, справа закончылася толькi пагрозай...

Дзяцюк апынуўся цяпер нiбы ў чыстаполiцы. Прайшоў сваю вулiцу, другую, трэцюю, усюды заходзячы, дзе бачыў чырвоныя сцены i некалькi слупоў, убiтых у зямлю. Аднак работа была ўжо або закончана, або канчалася, а калi ён пытаўся, цi не прымуць яго, дык нават не адказвалi.

Пралазiў ён так дзень, другi, абмiнаючы гарадавых, каб не спыталiся пра пашпарт. Сталовай з цёплай ядой не знайшоў, харчаваўся толькi крывяной каўбасой, салам, хлебам, селядцом, запiваючы гарэлкай.

Ён ужо страцiў рубель, нiчога людскага не спажыўшы. Спаў пад плотам i сумаваў па людзях, бо не было з кiм словам перакiнуцца.

Падумалася дзецюку, а цi не лепш вярнуцца дахаты. Пытаўся ў прахожых, дзе тут чыгунка. Пайшоў туды, куды паказвалi, i трапiў на чыгунку, але не на сваю.

Убачыў нейкую вялiкую станцыю, многа людзей, дамы каля станцыi, а рэйкаў не было.

Разгубiўся страшэнна, спалохаўся, не ведаючы, што да чаго. А потым ужо нейкая добрая душа растлумачыла яму, што ёсць яшчэ тры чыгункi, аднак - за Вiслай.

Цяпер Мiхалка ўспомнiў, што iшоў сюды цераз мост. Пераначаваўшы ў нейкiм раўку, пачаў пытацца пра дарогу да моста. Расказалi яму дакладна, дзе iсцi проста, дзе налева, а дзе направа i дзе павярнуць. Запомнiў усё, але як пачаў iсцi i паварочваць, дык трапiў да Вiслы, але моста не знайшоў.

Дык i вярнуўся ў горад. На бяду пачаўся дождж. Людзi хавалiся пад парасоны, а ў каго не было - той уцякаў. Пад такiм лiўнем Мiхалка не асмельваўся пытацца пра дарогу.

У самы найбольшы дождж ён згорбiўся пад сцяной, застыўшы ў сваёй прамоклай сярмязе, i пацяшаў сябе тым, што хоць босыя ногi пад лiўнем адмыюцца.

Калi ён стаяў так, збялеўшы, а вада па доўгiх валасах аплывала яму за кашулю, каля яго спынiўся нейкi пан.

- Жабрак? - спытаўся ён.

- Ды не.

Пан прайшоў трохi наперад i зноў спытаўся, вярнуўшыся:

- Але ж есцi хочацца?

- Ды не.

- I не холадна?

- Ды не.

- Дурань нейкi! - мармытнуў пан. А потым: - Але ж грыўню ўзяў бы?

- Калi б пан даў, дык узяў бы.

Пан даў i пайшоў сабе, штосьцi мармычучы.

Пасля ён зноў спынiўся, паглядзеў на мужыка, нiбы вагаючыся, аднак урэшце пайшоў назусiм.

Мiхалка трымаў у жменi манецiну i думаў, здзiўлены:

"Глядзi, якiя тут бываюць добрыя паны!"

I падумаў раптам, што такi добры пан мог бы паказаць яму i дарогу да моста!.. Аднак ужо было позна.

Ноч пачалася, запалiлi лiхтары, а дождж прыпусцiўся гусцейшы. Дзяцюк шукаў вулiцу, каб найцямнейшую. Павярнуў туды, сюды. Заўважыў новабудоўлi i пазнаў раптам вулiцу, дзе раней працаваў.

Тут вось канчаецца брук. Тут паркан. Там склад вуголля, а там яго дом. У некалькiх вокнах гарыць святло, а праз адчыненыя вароты вiдаць незакончаныя флiгелi.

Дзяцюк увайшоў у двор. Дзе-дзе, а тут яму належыцца начлег. Ён жа сам гэты дом будаваў.

- Гэй! Гэй! А куды ты? - гукнуў за iм з ганка чалавек у доўгiм кажусе.

Вiдаць, ужо было холадна на дварэ.

Мiхалка павярнуўся.

- Гэта я, - сказаў ён. - Iду спаць у сутарэнне.

Чалавек у кажусе абурыўся:

- Тут што - жабрацкi гатэль, каб вам начаваць?

- А я ж тут рабiў усё лета, - збянтэжыўся дзяцюк.

У сенцах паказалася вартаўнiкова жонка, непакоячыся пра мужа.

- Што тут робiцца?.. Хто гэта?.. Можа, злодзей? - спыталася яна.

- Ды не. Толькi вось гэты кажа, што ён тут працаваў, што i начлег яму належыцца... Дурнаваты!..

У Мiхалкi загарэлiся вочы, ён засмяяўся i падбег да вартаўнiка.

- Дык вы з нашай вёскi? - спытаўся радасна.

- А чаму гэта? - здзiвiўся вартаўнiк.

- Бо так на мяне гавораць у нашай вёсцы... Бо я - дурны Мiхалка!

Вартаўнiкова жонка захiхiкала, а сам ён пацiснуў плячыма i сказаў:

- Што ты дурны, дык гэта вiдно. Аднак я не з вёскi, а з горада... З Лапаў!* - дадаў ён такiм тонам, што пасумнелы дзяцюк ажно ўздыхнуў.

* Лапы - гарадок на Беласточчыне.

- Уга! Гэта ж, вiдаць, такi самы вялiкi горад, як Варшава?

- Такi - не такi, - адказаў вартаўнiк, - а ўсё ж горад нiшто сабе.

Ён памаўчаў, а потым:

- А ты, само сабой, кацiся адгэтуль, бо спаць тут няможна.

Дзяцюк i рукi апусцiў. Ён жаласна зiрнуў на вартаўнiка i спытаўся:

- Куды ж я пайду ў такi лiвень?

Трапнасць гэтай заўвагi ўразiла вартаўнiка. I сапраўды - куды ж iсцi ў такую навальнiцу?

- Што ж, - сказаў ён, - заставайся тады, калi лiвень. Толькi глядзi, каб ноччу красцi не захацелася. А ўранку на самым золаку ўцякай, каб гаспадар не ўбачыў. Бо гэта быстры пан!

Мiхалка падзякаваў, пайшоў у флiгель i вобмацкам залез у знаёмае сутарэнне.

Расцёр ацэплыя рукi, выкруцiў мокрую сярмяжыну i лёг на цаглянай крошцы i стружках, якiх калiсьцi нанасiў сюды.

Горача яму не было, наадварот - нават трохi холадна i мокра. Аднак ён з маленства прывык да галечы i на цяперашнюю невыгоду зусiм не зважаў. Горш было ад думкi: а што далей? Цi шукаць працы ў Варшаве, цi вяртацца дахаты? Калi шукаць працы, дык дзе ды якое? А як дахаты вяртацца, дык як i чаго?

Голаду ён не баяўся. Было ж яшчэ два рублi, ды, зрэшты - што той голад навiна для яго?

- Ат, што бог дасць, - шапнуў ён.

Перастаў непакоiцца пра заўтрашнi дзень, цешыўся сённяшнiм. На дварэ цурболiць дождж. Дрэнна было б цяпер у раўку, а тут жа так здорава!

I заснуў, як стомлены мужык, якi, калi яму што снiцца, кажа, што гэта душы нябожчыкаў яго наведвалi.

А заўтра... Будзе што бог дасць!

Зранку распагодзiлася, нават i сонца блiснула. Мiхалка яшчэ раз падзякаваў вартаўнiку за начлег i пайшоў. Быў ён зусiм бадзёры, хоць ад учарашняга дажджу валасы зляпiлiся, а сярмяга ўдубянела, як скураная.

Пастаяў трохi перад варотамi, раздумваючы, куды падацца, улева цi направа? Заўважыў паблiзу адчыненую карчму i зайшоў туды паснедаць. Выпiў добрую чарку гарэлкi i весялейшы пабрыў туды, дзе вiдаць было рыштаванне.