Бернар Клавель - Бацькава падарожжа (на белорусском языке)
Так, не выходзячы са стану нерухомай вяласцi, Кантэн кiваў галавою i нешта бурчаў сабе пад нос кожны раз, калi дачка Пэрдзiго на хвiлiну змаўкала. I гэта яго ледзь чутнае мармытанне, якое нiчога не азначала, спрыяла таму, каб яе бясконцы маналог, да якога ён прывык, працягваўся i працягваўся.
22
На вакзале Кантэна чакаў настаўнiк. Ён пасiнеў ад холаду i моцна ляскаў зубамi, вiдаць, доўга прастаяў на пероне.
- Я i ўчора прыходзiў, - пачаў ён тлумачыць Кантэну, - але начальнiк вакзала сказаў, што вы паехалi... Дык я вось зноў...
Ён часта дыхаў, яго словы былi неразборлiвыя. Яму карцела хутчэй задаць старому свае пытаннi. Кантэн разумеў, што настаўнiк таксама адчуваў сябе кепска, што ён пакутаваў усю ноч i ўвесь дзень, змагаючыся з жаданнем пайсцi да iх дадому i пра ўсё спытацца.
Як толькi яны апынулiся адны на дарозе, настаўнiк спытаўся трывожным голасам:
- Ну, як там?
Кантэн адказаў невыразным жэстам, i хлопец прадоўжыў:
- Яна захварэла? Трапiла ў аварыю? Чаму вы не адказваеце мне? З ёй здарылася што-небудзь сур'ёзнае?
Кантэн маўчаў. Яны праходзiлi мiма ярка асветленай булачнай, i настаўнiк нахiлiўся, каб паглядзець Кантэну ў твар.
- Вы кепска адчуваеце сябе, - прамовiў ён. - Гэта бачна. Яна моцна захварэла, праўда?
Кантэн запаволiў крок. Яны спынiлiся. Святло яшчэ падала на iх, i Кантэн паглядзеў хлопцу проста ў вочы, як рабiў гэта заўсёды, калi гутарыў з iм за сталом.
- Не, - сказаў цвёрда, - яна не захварэла. Даю вам слова гонару.
Настаўнiк хвiлiну павагаўся, пасля прамовiў з нейкiм шкадаваннем:
- А што з вамi? Здаецца, вы захварэлi самi?
- Не, не, са мной нiчога, - хуценька прагаварыў Кантэн. - Проста я стамiўся крыху за дарогу. Няма звычкi, ведаеце...
Яны пакрочылi далей, аднак ля тытунёвай крамы настаўнiк узяў Кантэна за руку i прымусiў спынiцца зноў. Сказаў цiха:
- Тут нешта не тое... Я ж бачу.
Кантэн апусцiў галаву. Ён больш не мог вытрымаць яго позiрку. Яму хацелася хутчэй адказаць, але ён не знаходзiў патрэбных думак, слоў... Каб ён быў у вагоне адзiн, ён абавязкова нешта прыдумаў бы. Але гэтая дачка Пэрдзiго...
- Скажыце мне, чаму яна не прыехала? - жаласлiва спытаўся настаўнiк.
Кантэн сурова адказаў:
- Таму што яна не можа. Гэта немагчыма.
Ён разумеў, што сказаў бязглуздзiцу, i ведаў, што зараз скажа настаўнiк.
Той накiнуўся на Кантэна:
- Але чаму? Чаму? Чаго вы ездзiлi ў горад? Каб толькi пабачыць яе?
- Таму што яна не магла прыехаць, i я павiнен быў адвезцi ёй, адвезцi...
Кантэн замаўчаў. Ён толькi цяпер сцямiў, што пакунка ў яго няма, i стаў лiхаманкава думаць, дзе ён яго пакiнуў. Ён быў упэўнены, што не забыўся яго ў вагоне. Ён трымаў яго пад пахаю, калi заходзiў у "Там-Там". Ён гэта добра памятае. А вось далей...
Пакуль Кантэн так разважаў, настаўнiк не супакойваўся:
- Вы скажаце мне, урэшце, цi не, чаму яна не прыехала? Мы ж дамовiлiся сустракаць яе разам... А вы паехалi ў Лiён...
- Так, праўда... Але я нiчога не магу вам сказаць...
Кантэн зноў апусцiў галаву. У вачах гэтага худога хлопца, якi згiнаўся пад ветрам, было столькi пакуты, столькi невыказнага гневу! Аднак стары амаль што адштурхнуў яго i пакрочыў далей. Сказаў стрымана:
- Дазвольце мне вярнуцца дадому. Мяне чакае жонка. Яна ведае, што цягнiк ужо прайшоў. I потым, я вельмi стамiўся...
- Я магу крыху правесцi вас?
- Не трэба!
Кантэн сказаў гэта даволi рэзка, чаго нiколi не дазваляў сабе ў адносiнах з настаўнiкам.
Нейкi час яны крочылi поруч па вулiцах вёскi, абапал якiх цягнулiся доўгiя гурбы снегу.
Кантэну хацелася пабыць аднаму.
У цягнiку ён уяўляў сабе, як будзе iсцi па гэтай дарозе ноччу. Ён думаў аб гэтым, як думаў улетку аб крынiцы, калi касiў сена па другi бок лесу. Яму здавалася цяпер, што ён прынёс сюды на поўсцi свайго футра пахi i гукi вялiкага горада.
Яны крочылi моўчкi. Вулiцы былi пустыя. З некаторых дамоў праз расчыненыя аканiцы яркае святло падала на гурбы снегу. Дарога блiшчала. На ёй былi бачны сляды ад канькоў i ад жалезных колаў. Гэтыя сляды нагадвалi доўгiх хрумсткiх вужакаў, якiх там-сям прыхапiў моцны мароз.
Вецер прынёс некалькi тонкiх iльдзiнак, якiя заблiшчалi пад лiхтарамi, быццам зорачкi.
З iмi параўняўся чалавек i гукнуў:
- З Новым годам вас абодвух!.. I добрай ночы!
- З Новым годам! - азваўся Кантэн.
Ён пазнаў у сустрэчным Дэнi Малега.
Не спыняючыся, той дадаў:
- Зноў пойдзе снег. А калi вецер са снегам, чакай адлiгi!
Калi яны апынулiся недалёка ад будынка школы, настаўнiк сцiпла заўважыў:
- Месьё Кантэн, вы нешта хаваеце ад мяне... Здаецца, гэта датычыцца мяне... Мадэмуазель Марыя-Луiза... напэўна, казала вам нешта, перадавала нешта мне, але вы не адважваецеся сказаць...
Яго голас дрыжаў. Ён выняў з кiшэнi сваю вялiкую хударлявую руку i збiраўся ўхапiцца ёю за плячо Кантэна, каб зноў спынiць яго.
Яны стаялi твар у твар. Доўгае цела настаўнiка, вакол якога ад моцнага ветру матлялася палiто, сагнулася папалам. Галава нахiлiлася да Кантэна. Яны знаходзiлiся якраз пад лiхтаром, якi вiсеў пасярод вулiцы. Чорныя кучаравыя валасы настаўнiка блiшчалi ад святла. Лiхтар матляўся, i з-за ценяў, якiя хадзiлi туды-сюды, яшчэ больш акрэслiлiся рысы яго твару. Рука, сцятая на Кантэнавым плячы, дрыжала.
- Вы бачылi яе, бачылi? - пытаўся ён.
Кантэн не мог адказаць яму. Ён толькi схiлiў галаву. Юнак прадаўжаў:
- Я так i ведаў! Тады вы павiнны мне ўсё расказаць! Усё!.. Яна гаварыла з вамi пра мяне, праўда?.. Яна... яна не жадае...
Кантэн перажываў яго боль, як свой.
- Ведаеце, - ледзь вымавiў ён, - яна вымушана ехаць... ехаць раней, чым яна думала... Ад гэтага залежыць яе далейшае становiшча...
- Куды яна едзе, у Парыж?
- Але, у Парыж.
Кожнае слова каштавала Кантэну велiзарных намаганняў.
- I яна не прыедзе сюды перад ад'ездам?
Кантэн крутнуў адмоўна галавою.
- Дык усё скончана? Яна больш не вернецца?
Яго голас дрыжаў, збiваўся на высокiя ноты, i старому было цяжка яго слухаць. Ён учапiўся за Кантэна i, здавалася, галасiў, чым вельмi нагадваў п'янага чалавека.
Дзесьцi побач грукнулi веснiчкi, i Кантэн пачуў крокi. Не ведаючы, як супакоiць хлопца, ён хуценька сказаў:
- Правядзiце мяне да пiльнi... Пойдзем, хутчэй!
Яны iшлi даволi шпарка, наколькi дазваляла слiзкая дарога. Чым далей яны адыходзiлiся ад вёскi, тым яна была менш утрамбаванай, таму крочыць лягчэй не стала, але рызыка павалiцца зменшылася. Як толькi за спiною апынуўся апошнi дом, настаўнiк сказаў прыцiшаным голасам:
- Ну дык вось! Раз яна не едзе, я сам адпраўлюся ў Лiён. Заўтра ранiцай. Мне трэба было зрабiць гэта раней. Дарма я вас слухаў.
Кантэн зрабiў некалькi крокаў, глыбока ўздыхнуў i адказаў:
- Яна паехала ўжо.
- Не мае значэння! Я i ў Парыж паеду. Дайце мне яе адрас!
Кантэну зноў зрабiлася кепска. Ён, не думаючы, адказаў:
- У мяне няма яе адраса...
I тут настаўнiк, здаецца, зусiм страцiў кантроль над сабою. Ён ухапiўся аберуч за Кантэна i закрычаў жалобна:
- Няпраўда! Вы манiце!.. Вы нешта хаваеце ад мяне!.. Вы смеяцеся з мяне!.. Вы не маеце права!..
Яны стаялi побач з лесапiльняй. Было вельмi цёмна, i Кантэн не мог разгледзець настаўнiкаў твар. Ён не ведаў, што яму адказаць. Ды настаўнiк, пэўна, i не паслухаў бы яго цяпер. Як не плачучы, той працягваў:
- Вы не жадаеце быць шчырым... Гэта не варта вас, не варта мяне, не варта нашага сяброўства. Вы не маеце права гэтак абыходзiцца са мною. Прашу вас, дайце мне яе адрас! Малю вас на каленях, месьё Кантэн!
Ён збiраўся павалiцца ў снег, але Кантэн знайшоў у сабе сiлы, каб утрымаць яго.
- Сцiхнiце, - сказаў ён. - Клянуся вам, што ў мяне яшчэ няма яе адраса.
Настаўнiк, здаецца, прыцiх. Не, ён плакаў. Пасля пачаў мармытаць, але ўжо без гневу:
- Прапаў я... Прапаў... Як вы не можаце мяне зразумець?.. Вiдаць, вы нiколi не кахалi...
Кантэн прамаўчаў. Гэтыя словы амаль не закранулi яго сэрца. Яму хацелася спытацца ў гэтага юнака, калi ён паспеў закахацца ў дзяўчыну, якую бачыў усяго разоў з дзесяць, як ён змог так прывязацца да яе, калi атрымаў ад яе толькi некалькi лiстоў?.. Але стары разумеў, што гэта не мае сэнсу. Яму цяжка было меркаваць аб гэтым. Яму i самому гэта вар'яцкае каханне не здавалася такiм ужо незвычайным.
Нейкi момант яны маўчалi. I калi настаўнiк зноў пачаў патрабаваць ад Кантэна, каб той паабяцаў даць яму адрас, стары ўзяў яго за плячо, крыху страсянуў i сказаў:
- Не трэба пiсаць ёй... Вам не трэба яе бачыць...
- Як гэта, не трэба?
- Не трэба... Я прашу вас...
- Яна вам казала пра мяне, праўда?
Яго голас зусiм ахрып. Кантэн не адказваў, i настаўнiк раззлаваўся:
- Чаго вы маўчыце? Божа мой, скажыце ж хоць што-небудзь! Яна выходзiць замуж? Так цi не? Я так i думаў! Яна едзе, каб выйсцi замуж. Яна знайшла такога жанiха, якi падабаецца яе мацi... I вы ведалi пра гэта... Але нiчога мне не сказалi... Вы пакiнулi мне надзею... Вам так было лепш!
Кантэн збiраўся адказаць, але настаўнiк раптам засмяяўся вар'яцкiм смехам i з жахам паглядзеў на Кантэна. Потым павольна адступiў ад яго i сказаў:
