Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)
Мацi пачула асцярожлiвыя крокi недзе злева ад сябе i ўся напялася. Яна расшчапiла рукi на каленях i падняла галаву, прыслухоўваючыся. Шоргат сцiх i толькi праз доўгi час пачуўся зноў. Па сухiм лiсцi рэзка скрабянула нiцая лаза, i мацi ўбачыла, як цёмная чалавечая постаць выбралася з гушчару i падышла да маставой трубы. Круглая чорная адтулiна на момант знiкла, потым чалавек павярнуў назад. Мацi цiха клiкнула яго:
- Том!
Чалавек застыў на месцы, ён так знерухомеў i так нiзка прыгнуўся да зямлi, што яго можна было прыняць за пень. Яна зноў паклiкала:
- Том! Том! - I толькi тады постаць варухнулася.
- Гэта ты, ма?
- Я. Я тут. - Мацi паднялася з зямлi i пайшла насустрач сыну.
- Не трэба было чакаць мяне, - сказаў Том.
- Я мусiла, Том. Трэба пагаварыць.
- Сцежка зусiм блiзка. Хто-небудзь можа тут прайсцi.
- А хiба ў цябе няма якога-небудзь месца, Том?
- Ёсць... але... раптам хто-небудзь убачыць цябе са мной... тады ўся сям'я трапiць у бяду.
- Я мусiла дачакацца цябе, Том.
- Ну дык iдзi за мной. Толькi цiшэй. - Ён асцярожна перайшоў уброд нешырокую рэчку, мацi iшла за iм. Ён павёў яе праз густы лазняк, i абое выйшлi да баваўнянага поля i пайшлi ўскрай яго. На градах выразна абазначалiся пачарнелыя сцяблы бавоўнiку, да якiх дзе-нiдзе прычапiлiся пушыстыя касмылi бавоўны. Яны прайшлi краем поля яшчэ чвэрць мiлi, а потым Том зноў павярнуў у зараснiк. Там ён падышоў да вялiкай купы ажыннiку, нахiлiўся i адвёў убок густа пераплеценае вецце.
- Давядзецца паўзком, - сказаў ён.
Мацi стала на карачкi. Яна адчула пад рукамi пясок, папаўзла, кусты расступiлiся i ўжо не дакраналiся да яе, потым рукi яе намацалi коўдру. Том зноў прыкрыў веццем уваход, i ў схованцы стала зусiм цёмна.
- Ты дзе, ма?
- Я тут. Цiшэй, Том.
- Нiчога, не хвалюйся. Я ўжо прывык - жыву тут, як трус.
Яна пачула, як ён знiмае паперу з алавянай талеркi.
- Свiныя адбiўныя, - сказала мацi. - I смажаная бульба.
- А божачкi, яшчэ i цёпленькiя!
Яна не магла разгледзець сына ў цемры, але чула, як ён адкусвае мяса, жуе i глытае.
- Тут у мяне добрая схованка, - сказаў Том.
Мацi нерашуча пачала:
- Том... Руцi ўсё выбалбатала. - Яна пачула, як Том папярхнуўся.
- Руцi? А чаму?
- Яна невiнаватая. Пабiлася з нейкай дзяўчынкай i прыгразiла ёй: мой брат наб'е твайго брата. Ты ж ведаеш - дзецi. I яшчэ сказала, што яе брат забiў чалавека i цяпер хаваецца.
Том слухаў i пахiхiкваў.
- А я калi быў хлапчуком, дык заўсёды страшыў усiх дзядзькам Джонам, толькi ён не хацеў заступацца. Тут нiчога такога.
- Не, Том, - запярэчыла мацi. - Дзецi раскажуць адно аднаму, дойдзе да дарослых, тыя таксама пачнуць усiм расказваць, а там, глядзiш, людзi пойдуць шукаць. Том, табе нельга тут заставацца.
- Я з самага пачатку так думаў. Я ўвесь час баюся - убачаць, што ты ежу сюды носiш, i высачаць.
- Ведаю. Але мне хацелася, каб ты быў недзе паблiзу. Баялася за цябе. Я там так i не разгледзела твой твар, не бачу яго i тут. Як у цябе з iм?
- Нiчога, зажывае.
- Пасунься блiжэй, Том. Дай я памацаю. Давай блiжэй. - Том падпоўз да мацi. Рука яе знайшла ў цемры яго галаву, пальцы апусцiлiся нiжэй, памацалi нос, потым левую шчаку. - Шрам вялiкi, Том, на носе ўпадзiна.
- Можа, гэта i на лепшае. Нiхто мяне, магчыма, не пазнае. Каб там у iх не было адбiткаў маiх пальцаў, зусiм было б добра. - Том зноў узяўся за сваю вячэру.
- Ш-ш... - сказала мацi. - Слухай!
- Гэта вецер. Усяго толькi вецер.
Парыў ветру пранёсся ўнiз па рэчцы, i дрэвы на беразе зашумелi веццем.
Мацi падсунулася яшчэ блiжэй на голас Тома.
- Дай мне, Том, яшчэ раз дакрануцца. Я як сляпая, так тут цёмна. Хачу запомнiць, няхай хоць пальцы памятаюць. Выбiрайся адсюль, Том.
- Я хацеў гэта зрабiць з самага пачатку.
- Мы добра зарабiлi, -сказала мацi. - Я крыху адклала. Бяры. Тут сем даляраў, Том.
- Я не вазьму. Не трэба, абыдуся i так.
- Падай руку, Том. Я начамi спаць не буду, калi ты не возьмеш. Раптам трэба будзе на аўтобусе праехаць цi што-небудзь такое. Я хачу, каб ты апынуўся далёка адсюль - за трыста, за чатырыста мiль.
- Не вазьму.
- Том, - строга прамовiла мацi. - Ты возьмеш грошы. Чуеш? Ты не маеш права прычыняць мне боль.
- Навошта ты так, ма?
- Я ўсё думала: можа, ты трапiш у вялiкi горад. У Лос-Анжэлес, напрыклад. Там шукаць цябе не будуць.
- Гм... - хмыкнуў Том. - Паслухай, ма. Вось я хаваюся тут, сяджу дзень i ноч адзiн. Ведаеш, пра каго я ўвесь час думаю? Пра Кейсi! Ён многа разглагольстваваў. I часта дакучаў мне гэтым. Але цяпер я думаю пра тое, што ён казаў, i прыгадваю кожнае яго слова. Ён расказваў, што аднойчы пайшоў ад людзей у пустыню, каб пазнаць сваю душу, а аказалася, што сваёй асобнай душы ў яго няма. Яму адкрылася, што ёсць адна вялiкая душа, i толькi часцiнка яе належыць яму. Пустыня, кажа, благое месца, бо часцiнка гэтая павiнна злiцца з усiм астатнiм у адно цэлае. Дзiўна, я ўсё памятаю. А тады, здаецца, нават i не слухаў яго. Але цяпер сам зразумеў: чалавеку аднаму жыць нядобра.
- Ён быў добры, - сказала мацi.
Том гаварыў далей:
- Неяк раз ён пачаў шпарыць па Пiсаннi, але там зусiм не было нiчога пра пякельны агонь i ўсякiя жахi. Ён двойчы паўтарыў, i я запомнiў. З Эклезiяста, сказаў ён.
- А пра што там, Том?
- А вось: "Дваiм лепш, чым аднаму, таму што ў iх ёсць добрая ўзнагарода за працу iхнюю. Бо калi ўпадзе адзiн, другi падыме таварыша свайго. Але гора таму, хто будзе адзiн, калi ўпадзе, бо другога няма, каб памагчы яму падняцца".
- Далей, Том, - сказала мацi. - Гавары далей.
- Яшчэ толькi крышачку засталося. "I зноў-такi, калi ляжаць двое, цёпла iм, а аднаму як сагрэцца? I калi хто пачне адольваць аднаго, двое ўстаяць супраць яго. I ўтрая звiтая нiтка не хутка парвецца".
- Гэта з Пiсання?
- Так Кейсi сказаў. Кажа - Эклезiяст.
- Ш-ш... Чуеш?
- Гэта вецер, ма. Вецер, я ведаю. I вось што я яшчэ думаў, ма: у пропаведзях часцей за ўсё пра бедных гаворыцца, пра тое, што яны будуць заўсёды, i што калi ў цябе нiчога няма, дык ты проста сядзi склаўшы рукi i пашлi ўсё к чорту - калi памрэш, табе на тым свеце падносiць будуць марожанае на залатым сподачку. А ў Эклезiяста гэтага сказана iншае: дваiм больш адплацiцца за працу iхнюю.
- Дык што ты вырашыў рабiць, Том?
Ён доўга маўчаў.
- З галавы не выходзiць урадавы лагер - як там усё было, як людзi там самi пра сябе клапацiлiся. Калi раптам распачнецца бойка, самi ўсё ўладзяць, i нiякiх табе палiсменаў, нiхто рэвальверам не тыцкае, а парадак лепшы, чым з палiсменамi. Зразумець не магу, чаму паўсюль так не могуць зрабiць? Прагнаць палiсменаў - яны нам чужыя. Будзем усе разам працаваць сабе на карысць гаспадарыць на сваёй зямлi.
- Што ж ты вырашыў рабiць, Том? - паўтарыла сваё пытанне мацi.
- Тое, што i Кейсi.
- Але ж яго забiлi.
- Забiлi. Ён не паспеў ухiлiцца ад удару. Супраць закону ён не iшоў, ма. Я тут страшэнна многа думаў. Пра ўсiх нас думаў. Вось мы жывём, як свiннi, а побач добрая, урадлiвая зямля ляжыць неўзараная альбо ў яе адзiн гаспадар на мiльён акраў, а сотня тысяч працавiтых земляробаў жыве ўпрогаладзь. А што, думаю, калi ўсiм нам сабрацца i закрычаць, як тыя крычалi, каля садовай плантацыi Гупера, толькi iх там было мала...
Мацi сказала:
- Цябе зацкуюць, Том, як дзiкага звера. Як з Флойдам было.
- Цкаваць усё роўна будуць. Увесь наш народ зацкаваны.
- Больш ты нiкога не заб'еш, Том?
- Ну што ты. Я вось пра што думаю: раз я ўжо на ўцёках, дык, можа, мне... Чорт, я яшчэ не ва ўсiм разабраўся. Ты цяпер мяне не трывож. Не трывож мяне, ма.
Яны памаўчалi, седзячы ў чорнай, як вугаль, цемры пад кустамi. Потым мацi сказала:
- Як жа я пра цябе даведаюся? Цябе могуць забiць, а я нiчога ведаць не буду. Цi пакалечаць. Як я даведаюся?
Том нявесела засмяяўся:
- Можа, Кейсi праўду казаў: у чалавека сваёй душы няма, а ёсць толькi часцiнка адной агульнай душы... Значыць, тады...
- Што тады, Том?
- Тады ўсё добра. Тады ты i ў цемры мяне адчуеш. Я буду паўсюль - куды ты нi глянеш. Калi галодныя падымуцца на змаганне за кавалак хлеба, я з iмi буду. Дзе палiсмен замахнецца дубiнкай, там буду я. Калi Кейсi ведаў, што гаворыць, значыць, я буду i з тымi, хто не сцерпiць i закрычыць... Я буду разам з дзецьмi смяяцца i радавацца, калi, прагаладаўшыся, яны прыбягуць дамоў i ўбачаць на стале вячэру. I калi нашы людзi будуць есцi тое, што яны самi вырасцiлi, будуць жыць у дамах, якiя самi пабудавалi, - там буду i я. Разумееш? Божа мой, я загаварыў зусiм як Кейсi! Гэта таму, што многа пра яго думаю. Часам мне здаецца, што я бачу яго перад сабой.
- Не разумею, пра што ты гаворыш. Не разбяруся.
- Я таксама яшчэ не зусiм разабраўся, - сказаў Том. - Такiя ў мяне думкi. Калi сядзiш на адным месцы, столькi ўсяго ў галаву лезе. Табе час ужо вяртацца, ма.
- Дык ты грошы вазьмi.
Том памаўчаў.
- Добра, - сказаў ён.
- Том, а потым... калi ўсё ўляжацца, ты вернешся? Ты знойдзеш нас?
- Ну вядома, знайду. А цяпер iдзi. Дай руку. - Том памог мацi знайсцi выхад. Пальцы яе моцна ўчапiлiся ў яго запясце. Ён адвёў убок вецце i вылез за ёю. - Дойдзеш да поля, iдзi краем да явара, а там пераходзь рэчку. Бывай.
