Алесь Яфімаў - Каменная ноч
Акрамя гэтага, «анёл» быў і Яго суцяшальнікам. Калі Яго крыўдзілі ці несправядліва каралі, добры «анёл» ласкава гаварыў: «Я ведаю: ты невінаваты. Я ведаю, і ты ведаеш...». Ці калі Ён рабіў нешта дрэннае выпадкова ці несвядома, а на Яго сварыліся, «анёл» таксама з’яўляўся амаль адзіным суцяшальнікам: «Я ведаю, ты не хацеў рабіць блага... Я ведаю, ты хацеў зрабіць як лепш, а цябе пакаралі несправядліва»... І тады Ён зноў плакаў — не столькі ад крыўды, колькі ад разумення, што гэта ніякі не анёл, а сам Ён сябе суцяшае. Маленькі хлопчык, якога несправядліва пакрыўдзілі і якога не было каму пашкадаваць, душыўся слязьмі, і толькі добры «анёл» Яго суцяшаў і казаў ласкавыя словы...
Злы быў хутчэй заступнікам. Калі анёл рабіў Яму слушныя заўвагі ці суцяшаў, Злы апраўдваў і заступаўся за Яго. Магчыма, постаць Злога была патрэбна, каб не рабіць увесь час з сябе ахвяру, каб не плакаць, а знайсці сваю праўду, абгрунтаваць свае ўчынкі. Калі Ён рабіў нешта кепскае, Злы не папракаў, а шукаў прычыны ў знешніх абставінах. Калі Ён учыняў нешта дрэннае выпадкова, ненаўмысна, Злы казаў: «Адкуль ты мог ведаць?.. Затое — гэта табе ўрок, у наступны раз будзеш разумнейшы. Увогуле, усе памыляюцца, і нічога кепскага ў гэтым няма». Калі Яго крыўдзілі, Злы казаў, што не трэба звяртаць на гэта ўвагі, што крыўдзіцелям пасля будзе яшчэ горш, калі яны зрабілі несправядліва, а Яму наадварот пашэнціць у чым-небудзь. Казаў, што трэба пераносіць усе крыўды мужна і тады ў будучым пакрыўдзіць Яго будзе ўсё цяжэй і цяжэй... У прынцыпе, Злы быў не такі ўжо і злы. Толькі ў рэдкіх выпадках ён казаў нешта сапраўды злое, калі раіў Яму не шкадаваць сябе, а супакоіцца і падумаць, як за сябе адпомсціць. Такім чынам, на той час Злога было б больш дарэчна называць Справядлівым, чым Злым.
Крыху пазней Ён навучыўся правільна разважаць. Нехта параіў у любой складанай сітуацыі вызначыць спачатку ўсе «плюсы», пасля ўсе «мінусы», параўнаць гэтыя вынікі і прыняць рацыянальнае рашэнне. Каб не заблытацца ва ўласных думках, Ён, яшчэ малы, пералічваў «плюсы» адным голасам, а «мінусы» — іншым. Разам з голасам мяняў інтанацыю, дадаваў пэўныя асаблівасці маўлення — як Станоўчаму, так і Адмоўнаму. І крыху прызабытыя на той момант вобразы анёла і чорта быццам бы атрымалі другое жыццё. Ён нібыта слухаў спачатку адно меркаванне, пасля — іншае, а ўжо потым нібыта сам прымаў рашэнне. Больш за тое, падчас Яго разважанняў, ужо пасля пералічэння плюсаў і мінусаў, Станоўчы і Адмоўны маглі нешта дадаваць і нават спрачацца. На той час сам Ён расцэньваў гэта як хітры прыём, што дазваляў дакладна размяжоўваць пазітыўнае і негатыўнае, не паўтарацца і не блытацца ў сваіх разважаннях. Аднак вельмі хутка і, разам з тым, незаўважна вылучэнне са свядомасці Станоўчага і Адмоўнага стала аўтаматычным. Калі раней Ён прыкладаў некаторыя высілкі, каб у патрэбны час думаць голасам, напрыклад, Станоўчага, — з адпаведнай інтанацыяй, з характэрным лексіконам і іншымі ўласцівасцямі, то з пэўнага моманту дыялогі ў Яго галаве пачалі з’яўляцца амаль самастойна.
З цягам часу «самастойнасць» Станоўчага і Адмоўнага толькі развівалася. Разам з тым, яны нагадвалі пра сваё існаванне ўжо не толькі падчас складанага выбару, але і ў іншых сітуацыях. Пошук «плюсаў» і «мінусаў» перастаў абмяжоўвацца пэўнымі маральнымі ростанямі, а пашырыўся ў дачыненні нават да прадметаў і ператварыўся ў звычку аналізаваць шэраг рэчаў. Адначасова самі вобразы Станоўчага і Адмоўнага зноў змяніліся: калі раней яны казалі нешта адносна аб’ектыўнае, то з цягам часу сталі больш суб’ектыўнымі, больш рэалістычнымі і нават нейкімі больш жывымі. Яны пачалі агучваць не толькі факты ці лагічныя высновы, але і некаторыя здагадкі разважанні, сафізмы. Кожны з іх быццам бы аброс пэўнымі характарыстыкамі ці нават набыў уласны характар, як рэальны чалавек.
Але Ён усё роўна разумеў, што гэтыя вобразы — толькі частка Яго свядомасці, Ён сам. А іх дзівосную самастойнасць, якая ўжо часам насцярожвала, тлумачыў тым, што Яго мозг праз рэгулярную практыку налаўчыўся генерыраваць гэтыя вобразы вельмі-вельмі хутка. Настолькі хутка, што пэўны змест змяшчаўся ў пэўную форму і падаваўся ўжо пад выглядам рэплікі амаль што іншай асобы, а не ў выглядзе звычайных думак. Падчас разваг над гэтым пытаннем, Ён прыйшоў да высновы, што такая сітуацыя аналагічная той, калі чалавек вучыцца размаўляць: спачатку ён задумваецца, якія словы лепш падабраць і як правільна іх скласці ў сказ, а ўжо потым, з вопытам, шпарыць так хутка, што і не паспявае заўважыць гэты працэс падбору слоў і пабудовы сказаў. Але ж сам працэс па-ранейшаму адбываецца, толькі больш хутка. І Ён лічыў, што праз штодзённую практыку навучыўся думаць за траіх. Але ўсе тры — Ён адзін. Дарэчы, калі Ён разважаў пра іх, яны «маўчалі», быццам бы гэтых «асоб» увогуле не існавала. Значыць, Ён усё ж мог іх кантраляваць. І таму быў спакойны.
Тым не менш, час ішоў. І вобразы Яго «дарадцаў» развіваліся. Іх самастойнасць і самадастатковасць сталі такімі значнымі, што нярэдка Ён ужо ўступаў з імі ў дыскусіі, палемікі. Яны маглі спрачацца некалькі гадзін, і — што самае цікавае — гэтыя спрэчкі былі прадуктыўнымі для Яго. Неаднаразова пасля гэтага Ён прыходзіў да відавочнай думкі: калі яны — гэта Ён, то як пасля спрэчкі з самім сабой можна змяніць светапогляд і па-іншаму глядзець на рэчы? Таму пытанне забывалася. У крайнім выпадку, Яму падабалася лічыць, што гэты палілог — форма ўнутранага маналогу і нічога больш. А ўнутраны маналог — гэта натуральна... Менш натуральным было тое, што «дарадцы» нярэдка ведалі тое, чаго Ён не ведаў. Аднак і гэтаму знайшоў тлумачэнне: палічыў, што нейкую частку інфармацыі, якую засвойваў, натуральна, Ён, а не хтосьці яшчэ, мозг «хаваў» у пэўным сховішчы, калі яна, гіпатэтычна, падыходзіла пад мадэль вобраза Станоўчага ці Адмоўнага. І ўжо пасля, пры генерацыі чарговай рэплікі гэтых вобразаў, мозг даставаў яе з глыбінь памяці і падаваў праз словы аднаго з іх. Такая тэорыя здавалася цалкам лагічнай і верагоднай, і Ён зноў быў спакойны. Але іншым разам думаў: а раптам яны нейкім чынам маюць доступ да таго, што Леруа называў наасферай?.. Гэтая думка выклікала кепскія адчуванні, і Ён заўжды ад яе адмаўляўся.
Ён жыў з імі з ранняга дзяцінства. Аднак, яны былі толькі галасамі. Ён не мог уявіць іх знешнасць і нават не імкнуўся гэтага рабіць. Не бачыў у гэтым аніякага сэнсу. Тым не менш, час ад часу Ён усё ж думаў, што можна было б іх візуалізаваць: як анёла ці чорта ў стэрэатыпным выглядзе, ці як анёла светлага і анёла цёмнага — такога ж, толькі з чорнымі крыламі, ці, як гэта модна ў масавай культуры, як сябе — аднаго з німбам і крыламі, другога з рагамі і хвастом. Ад апошняга вобраза Яму было ўвогуле смешна, — настолькі гэта ўяўлялася недарэчным і нерэалістычным. Але навошта? Ніякай патрэбы ў гэтым Ён не бачыў. Тое ж было і з імёнамі. Зараз, для сябе, Ён умоўна называў аднаго Добрым, а другога — Злым. Каб была пэўная асацыяцыя з галасамі. Аднак гэтыя мянушкі ўжо не з’яўляліся адлюстраваннем іх сутнасці, а былі нейкай Яго звычкай. Іншым часам Ён называў іх Светлым і Цёмным таму, што яны былі антыподамі, хоць з цягам часу кантраст паміж імі памяншаўся. Даваць ім нейкія сапраўдныя імёны было бессэнсоўна, а самім ім было ўсё роўна...
Кім былі яны цяпер? Ён неаднойчы разважаў над гэтым пытаннем і меў некалькі меркаванняў. У першую чаргу, увасабленнямі Дабра і Зла — дзякуй байцы пра анёла і чорта. Аднак Добры і Злы, на Яго погляд, былі вельмі далёкімі ад абсалюта ў гэтых сферах. З іншага боку, Добры мог быць увасабленнем пачуццяў, а Злы — розуму, што было бліжэй да рэчаіснасці і пацвярджалася зместам і спосабам падачы іх слоў. Развіваючы гэтую думку, Ён прыйшоў да больш шырокай тэорыі: Добры мог быць увасабленнем жаночага пачатку, а Злы — мужчынскага. Аднак, пасля шматлікіх разважанняў, Ён так і не схіляўся ні да адного з тлумачэнняў. Па-першае, Яму здавалася, што ўсе гэтыя тэорыі ў пэўнай ступені правільныя, а па-другое, што было для Яго больш значным, — не існавала ніякага сэнсу ў аналізе вобразаў «дарадчыкаў». І ён жыў з імі — галасамі за сваёй спінай, якіх па звычцы працягваў называць Добрым і Злым.
НОЧ ЧАЦВЕРТАЯ
Першая прыкмета пачатку пазнання — жаданне памерці.
Ф. КАФКА
Ён ляжыць на сваім няўтульным ложку на спіне, амаль як нежывы. Думае пра словы Злога: «Што з’яўляецца большым эгаізмам: жаданне пасмяротнай пашаны ці прынцып «пасля мяне — хоць трава не расці»? Раней Ён часта разважаў над крыху іншым пытаннем: як усё скончыць, каб нікому не было дрэнна? Часта думаў пра самагубства, бо жыць так, як жыў Ён, далей не было ні сіл, ні сэнсу. Але заўжды прыходзіў у гэтых разважаннях да тупіка. З аднаго боку, Яму не давала спакою думка, што самагубства — самы страшны грэх. Пра гэта заўжды нагадваў Добры, ды і сам меў перад самагубствам нейкі страх. Бо верыў, што смерць — не канец. Апрача гэтага, Яму было страшна ўласна здзейсніць гэты ўчынак: страшна было адчуць фізічны боль, страшна зразумець, што гэта, верагодна, памылка. Была і нейкая дурная надзея, што «заўтра» нешта зменіцца, што Яго неўзабаве чакае нейкі прыемны падарунак лёсу, што жыццё ўрэшце палепшыцца. І гэтае «заўтра» чакалася кожны наступны дзень, год за годам. І нягледзячы на тое, што насамрэч усё толькі пагаршалася, надзея не знікала і не слабела. Таму і была дурной... І вось гэтая незразумелая сумесь рэлігійных уяўленняў, жывёльнага інстынкту самазахавання і наіўнай чалавечай надзеі была адной з прычын, якія не дазвалялі Яму здзейсніць самагубства і нават сур’ёзна думаць пра гэта.
