Алесь Яфімаў - Каменная ноч
— Якое яшчэ пахаванне? Ці ты не разумееш, што, калі твой астэроід насамрэч ляснецца, нічога не будзе? Ты ж хочаш, каб усе памерлі разам, адначасова... Тады не будзе ніякіх абрадаў, ніякіх размоў, «даніны памяці»...
Гэта быў голас Злога. Злы заўжды гаварыў павольна, з нейкай паскуднай салодкай інтанацыяй, быццам бы ўвесь час здзекуючыся з Яго. Гэтая агідная інтанацыя была кантраснай зместу слоў і падкрэслівала іх дасціпнасць, прымушала прыслухоўвацца. У той жа час Яму здавалася, што Злы заўсёды самазадаволена пасміхаецца ад сваёй трапнасці і нейкай мудрасці, сталасці ў параўнанні з Ім. Пасміхаецца ад таго, што заўжды можа апусціць Яго з нябёсаў на зямлю і паказаць недакладнасці ў разважаннях і марах; заўжды можа выкрыць лазы ў сістэме, якую Ён сам сабе стварыў; заўжды можа загнаць Яго ва ўласныя пасткі. Бо сам Ён летуценна не жадаў звяртаць на ўсё гэта ўвагі... Тым часам, Злы працягваў:
— Ці ты што? Усё ж не верыш да канца ў сваю ідэю? А, крывадушнік? Усё ж марыш пра мяшчанскія радасці? Усё-ткі хочаш, каб цябе шанавалі і любілі?.. Самому не сорамна? Пазёр! Слабак...
Ён ляжыць і слухае. Разумее, што Злы, як звычайна, мае рацыю. Ад гэтага зрабілася сумна, і Яго ахапіла роспач. Злы вытрымаў паўзу, быццам бы даўшы час асэнсаваць пачутыя словы. І здалося Яму, што Злы зноў самазадаволена пасміхаўся падчас гэтае паўзы: быццам нават не чакаў адказу, ведаючы, што адказаць няма чаго.
— Ты імкнешся знайсці гармонію ў свеце і дазваляеш сабе нават крыўдаваць на Бога, кажучы ў сэрцы сваім, што гэты свет недасканалы. І потым яшчэ задаеш рытарычныя пытанні: маўляў, чаму не ўсё так гладка, чаму тут столькі хібаў і несправядлівасці? Але ў той жа час ты нават не можаш стварыць ідэальны свет ва ўласнай галаве. Там, дзе нішто табе не замінае, дзе ўсё абмяжоўваецца фантазіяй. Нават у гэтым свеце ты не можаш знайсці гармоніі. Дык чаго ты жадаеш насамрэч, калі нават у сваім уласным свеце сутыкаешся з бясконцымі супярэчнасцямі?.. Хіба верыш ты шчыра ў тое, што можаш абрынуць каменную гару, калі ў той жа час марыш пра прыгожае пахаванне?
Ён ляжыць і маўчыць. У прынцыпе, маўчаў Ён і перад гэтым, аднак цяпер замаўчалі нават думкі. Ён пачуў практычна абсалютную цішыню, што панавала ў начным пакойчыку. Словы Злога ўвялі Яго ў нейкі ступар. Запярэчыць не было чым. Было толькі адчуванне, быццам Ён стварыў пэўную гульню і сам жа ў яе прайграў. Пра гэтую паразу, у адрозненне ад шэрагу іншых, ніхто не ведаў, аднак Яму было незвычайна сорамна. Але адначасова з гэтым — магчыма, праз велізарную стомленасць — было адчуванне нейкай нявызначанасці... Нават калі Злы і мае рацыю, гэта фактычна нічога не мяняе. Аднак Ён ляжыць і чакае іншага, супрацьлеглага меркавання. І яно прагучала:
— Ведаеш, я думаю, што ўсе, хто кажуць: «хачу здохнуць», насамрэч хочуць якраз адваротнага. Яны вельмі хочуць жыць. Але жыць нармальна. Бо адкуль гэтае фальшывае жаданне «здохнуць»? Ад незадаволенасці існуючым жыццём. Калі разабрацца, можна раскласці па палічках усё, што іх — гэтых людзей — не задавальняе. І атрымаецца, што ўсё будзе ўпірацца ў шэраг пэўных рэчаў, якія не адпавядаюць жаданню чалавека. Калі гэты шэраг невялікі — то яшчэ можна пазмагацца і паспрабаваць выправіць існуючае жыццё. А калі ўсяго столькі, што завальвае з галавой, некаторым прасцей усё скончыць, чым паспрабаваць разгрэбсці. І людзі «хочуць здохнуць», магчыма, дзесьці ў глыбіні душы спадзеючыся, што насамрэч яны змогуць пачаць усё спачатку. Як часам прасцей пераўсталяваць аперацыйную сістэму камп’ютара, чым выправіць... Ці, ва ўсякім разе, яны скончаць бессэнсоўнае існаванне, якое абсалютна не падабаецца...
Гэта быў Добры. У адрозненне ад Злога, ён казаў няўпэўнена, нават неяк разгублена. Гаварыў так, быццам бы імкнуўся пераканаць уласнымі аргументамі самога сябе і паверыць у іх. Аднак пры гэтым, здавалася Яму, што Добры размаўляе асабіста з Ім, а вось Злы быццам бы разважае ўслых, і яму ўсё роўна — слухаюць ці не.
Словы Добрага паўплывалі на Яго, магчыма, не зусім так, як было трэба. Больш за ўсё зачапіла думка пра тое, што насамрэч іншым часам прасцей усё знішчыць і пачаць спачатку. Сам Ён нярэдка пра гэта разважаў, але толькі на ўзроўні асобы. Цяпер жа раптоўна зразумеў, што Яго вялікая ідэя наконт каменнай глыбы з’яўляецца квінтэсэнцыяй гэтай тэзы. Раней Ён думаў пра астэроід як пра ўсеагульны канец, аднак цяпер Яму стала зразумела, што гэта адначасова і пачатак новага жыцця, жыцця ў літаральным, фізічным сэнсе. Раптоўна Ён усвядоміў, што пасля таго, як астэроід калісьці вынішчыў рэптылій, пачалося развіццё млекакормячых, кульмінацыяй чаго стала чалавечая цывілізацыя. І цяпер Яму здавалася цалкам верагодным, што вынішчэнне новым астэроідам чалавечай цывілізацыі можа прывесці да развіцця разумнага жыцця па іншым кірунку, які, магчыма, будзе больш паспяховым. І хай на гэта спатрэбяцца дзясяткі мільёнаў гадоў — яно таго вартае... Яму самому было дзіўна, што прыйшоў Ён да гэтай абсалютна відавочнай, як цяпер здавалася, думкі так позна. Але ж Добры дадаў:
— А вось калі б даць гэтым «суіцыднікам» выбар: альбо насамрэч «здохнуць», альбо ў адзін момант выправіць у іх жыцці ўсе хібы (на іх погляд)... Упэўнены, што ўсе абралі б другі варыянт і былі б самымі шчаслівымі...
— Пазёры, — перабіў яго Злы, расцягнуўшы гэтае слова. Маўляў, што і патрабавалася даказаць. Добры запярэчыў:
— Не... Кожны чалавек хоча быць шчаслівым і мае на гэта права... І такія людзі заслугоўваюць дапамогі ці хаця б падтрымкі... На жаль, абставіны не заўжды можна пераадолець жаданнем ці працай... Інваліды ці цяжка хворыя, напрыклад, і рады былі б змяніць сваё становішча, каб жыць і не скардзіцца, аднак гэта немагчыма... Калі камусьці пашчасціла менш за іншых — хіба гэта яго віна? Хіба вінаваты чалавек, што нарадзіўся, напрыклад, падчас голаду ці вайны?
— У кожнага свая вайна...
Ён ляжыць і думае. «Хіба вінаваты чалавек, што нарадзіўся падчас голаду ці вайны?»... Вядома, што не. Аднак, хутчэй за ўсё, вінаваты іншыя людзі. Канешне, Ён добра разумеў, што далёка не ўсё залежыць ад чалавека, у тым ліку і адмоўнае. Але гэта толькі падкрэслівала, што ўся гэтая сістэма ў сукупнасці мае шэраг хібаў і ўвогуле трымаецца невядома на чым. Заб’е каго-небудзь маланкай — і быццам бы ніхто і не вінаваты. А чалавека няма. І ўсё яго жыццё, усе планы выявіліся бессэнсоўнымі. Але і не гэта самае страшнае. Больш страшна, што ў таго, памерлага, застануцца родзічы, сябры, любімы сабака. Для іх гэта, магчыма, будзе большай трагедыяй, чым для яго самога. Увогуле, раптоўная смерць — далёка не самы кепскі варыянт. Раз — і ўсё. Цябе няма, твае родзічы перад фактам. А хвароба? І ты пакутуеш, і блізкія... І нічога нельга зрабіць, застаецца толькі чакаць. І не ведаеш: заўтра, праз тыдзень, праз год?.. Сэнсы ўжо страчаны, жыцця няма. Застаецца толькі пакутлівае, непатрэбнае існаванне... Таму ўсё ж такі варта абрынуць гэтую глыбу. Варта прывесці ўсіх да роўніцы... Ды і думка наконт новага пачатку, якую Ён раптоўна для сябе адкрыў, падмацоўвала гэтае рашэнне.
Канешне, Ён разумеў, што, па-шчырасці, хацеў бы пражыць доўгае жыццё — плённае і шчаслівае. І Яму было б прыемна, каб на пахаванне прыйшло шмат людзей, каб ім было што пра Яго сказаць. Больш за тое, хацелася б, каб Яго памяталі яшчэ доўга пасля смерці... Здавалася б, якая розніца: цябе ўсё роўна ўжо не будзе. Аднак хочацца нават пасмяротнай пашаны...
Злы, падслухаўшы гэтыя думкі, запытаў:
— А што з’яўляецца большым эгаізмам: жаданне пасмяротнай пашаны ці прынцып «пасля мяне — хоць трава не расці»?
І зноў Яму падалося, што Злы самазадаволена пасміхаецца... Што адказаць, Ён не ведаў. Таму, яшчэ крыху паляжаўшы, зноў пачаў уяўляць, як раствараецца яго столь і столі вышэйшых паверхаў, як у чорным і халодным космасе бязгучна плыве каменная глыба... Уяўляе, як Ён накідвае на яе ласо ці нешта такое, — дэталі не маюць значэння, ды і стомлены мозг не можа ўжо іх ствараць — і цягне гэтую глыбу на сябе... І Яго дзіўны рытуал паўтараецца зноў.
НОЧ ТРЭЦЯЯ
Я веру, што ў кожным жыве нехта іншы.
Каварны Чалавек. Чаму?
Таму што мы нічым не адрозніваемся ад матрошкі.
Ува мне — Каварны Чалавек,
а ў ім — Той, хто спадзяецца.
С. КІНГ
Ён жыў з імі з ранняга дзяцінства.
Цяпер Ён ужо і сам не памятаў, калі з’явіліся Злы і Добры... Аднак Ён цудоўна разумеў, што яны — спараджэнні Яго свядомасці, стварэнні Яго розуму. У шырокім сэнсе — Ён сам.
Калі Ён быў зусім маленькім, старыя людзі казалі, што быццам бы на правым плячы Яго (і кожнага чалавека) сядзіць анёл, а на левым — чорт. І ўвесь час даюць нейкія парады, закладваюць у галаву пэўныя ідэі. Анёл — карысныя і правільныя, чорт — кепскія і злачынныя. Але ж Ён, колькі памятаў, ніколі ў гэта не верыў. Ды і старыя, што пазнаёмілі Яго з такой байкай, былі не занадта ўжо забабонныя — ніхто не падаваў гэта на поўным сур’ёзе. Хутчэй, гісторыя пра гэтых дарадчыкаў была накіравана на тое, каб Ён ніколі не прымаў паспешлівых рашэнняў, а спачатку падумаў: якая думка можа быць «ад анёла», а якая — «ад чорта». Акрамя таго, усе кепскія паводзіны і ўчынкі малому Яму можна было зваліць на тое, што, маўляў, «нячысцік заблытаў». Аднак, іншым часам, Ён і сам уяўляў, што пасля таго, як рабіў нешта кепскае — спецыяльна ці не — анёл чытаў Яму натацыі, ушчуваў Яго. І Ён разважаў, што анёл усё ж добры, ён не можа крычаць ці сварыцца, як гэта рабілі дарослыя, і казаць, які Ён дрэнны. Таму анёл павінны быў казаць пра ўсе памылкі і хібы больш тонка і спакойна, але ў той жа час — вельмі дасціпна. І ў такія моманты Ён уяўляў асуджальны маналог анёла. Хутчэй за ўсё, гэты маналог насамрэч быў маналогам Яго сумлення, таму ўяўляўся ён і хутка. Але некалькі разоў гэтыя асуджальныя маналогі даводзілі Яго да слёз... Нават скаргі рэальных людзей не маглі прывесці да такога эфекту, бо людзі не ведалі Яго праўды, не ведалі ўсёй карціны, таму іх заўвагі былі ў рознай ступені недарэчнымі. Ён мог іх аспрэчыць, хоць Яго і не слухалі — таму, што быў малы, — ці вінавацілі ў падмане. Таму скаргі людзей не мелі пэўнага эфекту і часта выклікалі злосць, а не пакаянне. А вось «маналог анёла» заўжды трапляў у самае сэрца, бо фактычна выдуманы анёл ведаў сапраўдныя Яго правіны і казаў толькі па справе. Таму, іншым часам пасля гэткіх «маналогаў анёла», Ён горка плакаў у адзіноце ад сораму і шчырага пакаяння.
