Уладзімір Някляеў - Лапаціна
У дружыне Даўмонта была ўся сям’я Ціта, апроч аднарукага Юра. Сам Ціт, Дан і Віт. Секлі так, што жывых не пакінулі. Міндава забіў сам Даўмонт, сыноў вялікага князя, Рэпіка і Руклю, Ціт з Вітам, а Дан засек Агну. Пакідалі іх, на кавалкі пасечаных, у раку - і рушылі на Наваградак. У стальцы вялікага князя Міндава ўжо ведалі пра ягоную пагібель, адчынілі перад Трайнатам і Даўмонтам гарадскую браму.
Помста нараджае толькі помсту, больш нічога яна не нараджае. Трайнат не доўга прабыў на вялікакняскім пасадзе, яго задушылі слугі Міндава. А Войшалак, старэйшы Міндаваў сын, сабраў войска і напаў на Крэва, змусіўшы Даўмонта збегчы ў Пскоў. Там нальшаскі князь ахрысціўся, ажаніўся, стаў князем Цімафеем і па скон жыцця помсціў Літве і Нальшы, насылаючы наезд за наездам, набег за набегам на зямлю бацькоў.
- Бацька, ты не забыўся, што ў Юра няма правай рукі? - спытаў Дан, збіраючыся ў лес. - І ён не ляўша. Дык глядзі, каб не выйшла так, як некалі з Драгавітам... Помніш?
Гэта ўсе ў Крэве помнілі. Малодшы сын Драгавіта быў кволы, слабы ў руках. Драгавіт лёг пад лапаціну і жывы застаўся. Толькі скалечаны. Не рухаўся два гады, пакуль памёр.
Такой долі нікому не пажадаеш. Але Юр хоць і з адной рукой - не кожны здужае яго дзвюма.
- Юр хоць і з адной рукой, але...
Дан, не даслухаўшы, зайшоў у стайню, вывеў жэмайцкага жарабца, якога таксама прыгнаў у абозе са Смаленску.
- Але пагаварыў бы ты, бацька, з вайдэлотам, каб ці Віт замяніў Юра, ці я... Вайдэлот хітры, што-небудзь прыдумае.
- Што ён прыдумае? Па звычаю малодшы сын лапаціць. А калі вайдэлот парушае звычай, дык які ён вайдэлот?
- Ну, глядзі... Прыдумалі ж вы з ім, як Мілаву не ахвяраваць Ярылу.
Ён скочыў на каня, Ціт узяўся за аброць:
- Ты сам хочаш мяне забіць?
- Не! - бізуном агрэў Дан жарабца, той узвіўся свечкай, ледзь руку Ціту не вырваўшы, і Ціт падумаў услед сярэдняму сыну: “Яшчэ як хоча!..”
Калі Дан прывёў у хату Мілаву, калі Ціт убачыў, як яна, нібы чорную хмару над белым снегам, валасы з грудзей на плечы перакідвае, дык зашумела ў ім кроў - і першае, што падумаў: «Некаму з нас, ці Дану, ці мне праз смалянку гэтую не жыць». І не адно таму, што Мілава была прыгожая. Дабранега, жонка Ціта, якая памерла, нарадзіўшы яму пяцёх сыноў, з якіх выжылі трое, таксама была гожай. Вельмі. Так што Ціт звык да жаночай прыгажосці. Але ў Дабранезе не было таго, што ён адразу адчуў у Мілаве. Таго, што, мусібыць, Міндаў адчуў у Агне, праз што і ўзяў яе гвалтам на хаўтурах па жонцы. Забраў у Даўмонта. І Ціт, як толькі ўбачыў Мілаву, адчуў яе. І зразумеў, што забярэ яе ў Дана.
І забраў. Але не так, як Міндаў забраў Агну. Не адкрыта, а ўпотай. Як толькі Дан у сваю буду лясную з’ехаў, Ціт узяў смалянку. Яна й не працівілася, бо адчула ў ім, мусібыць, тое, чаго не адчувала ў Дане. І наступным разам, калі Дан з’ехаў у буду, сама да Ціта прыйшла.
Так яны й жылі ўтраіх. Сын са сваёй жонкай і бацька з жонкай сына. Паганца Ціта гэта не мучыла, а Мілава, якая вырасла, выхавалася хрысціянкай, мучылася. І мучыла Ціта. «Гэта грэх. Гэта грэх. Так нельга, так нельга». Які грэх? Чаму нельга? Гэта прырода, жарсць. Куды яна вядзе, туды за ёй ідуць. Звяры, людзі. Апроч таго, яшчэ нядаўна ў нальшанскіх сем’ях і па дзве, і па тры жонкі было. Прадзед Ціта з трыма жыў. Карміў іх, дзяцей карміў - і жыў. Не мог бы карміць - не жыў бы.
Вось цяпер Ціт не толькі Мілаву, нікога карміць не можа - і сыходзіць ад усіх. Кладзецца пад лапаціну. Усё па звычаях продкаў, па спрадвечных законах жыцця, а не па прынесеных аднекуль пісаннях. Хто і дзе іх пісаў? Што ў іх?.. Мілава яму распавяла. Калі па іх жыць, дык чалавеку не павярнуцца. Самому нічога не вырашыць. Нават пра сябе. Вось ён сказаў Мілаве ўчора, што пойдзе пад лапаціну. Яна давай хрысціцца, маліцца. Зноў: «Нельга, нельга. Грэх, грэх. Страшны, смяротны». Чаму? Грэх у запеччы з мышамі жыць! Нават не так грэх, як сорам. А тут які сорам? Ніякі. Перад кім? Ні перад кім. А калі няма сораму, няма граху. А яна сваё: «Перад Богам грэх, які жыццё даў». Ну, калі нават даў, дык цяпер яно маё - і я сам з ім разбяруся. Як вырашу, гэтак і будзе.
Увогуле ўсё, што ў тых пісаннях - для слабых людзей. Не магу, маўляў, пад лапаціну легчы, Бог не дазваляе. Буду ў запеччы з мышамі сядзець. Нездарма Міндаў, моцны чалавек, выракся навязанай яму хрысціянскай веры і вярнуўся да веры паганскай. Веры продкаў.
“Ён здраднік, - казала Мілава. - І асудзіў сябе на мукі вечныя. Бог такога не даруе”.
Калі Ціт першы раз узяў яе, Мілава доўга распавядала яму пра сваё жыццё - і ён слухаў. Ляжаў на спіне, гладзіў яе па валасах, рассыпаных на ягоных грудзях, і слухаў, што яна распавядае. Ніколі раней такога не было, бо каго слухаць? Што можа сказаць жанчына? Таму звычайна ён утаймоўваў плоць, выплёхваў семя - і ўсё. Нацягваў апратку - і ці на працу, ці на вайну. А тут ляжаў і слухаў, здзіўляючыся самому сабе, яе аповеды пра дзяцінства, пра бацькоў, пра яе каханне, пра яе Бога...
“Вы дзікуны, - казала яна. - Вы моліцеся ідалам. У вас не злічыць багоў і бажкоў, якім вы прыносіце ахвяры, і яны разам з вамі п’юць, ядуць, рагочуць”. Ён смяяўся: “Дык добра ж з багамі, калі яны з намі”. “Бог адзін, - прыўставала і хрысцілася яна, - і ён Бог-бацька, Бог-сын і Бох-Дух Святы, і ён той, хто пайшоў на пакуты, ахвяраваў сабой дзеля нас, даў раскрыжаваць сябе...” - і Ціт пытаў: “А навошта? Мяне татары, у якіх свой бог, раскрыжаваць хацелі, дык я не даўся, забіў чатырох і ўцёк...” - а яна рот яму затуляла: “Кажу табе, што Бог ва ўсіх адзін, няма бога татарскага ці нальшанскага...” - і ён руку яе цалаваў, сам веры не даючы, што жанчыне руку цалуе. “Нальшанскі бог ёсць, ён прывёў Дана ў Смаленск, а Дан цябе прывёў у Крэва, каб ты стала маёй багіняй...” - казаў ён, думаючы: “О, Пяруне, о, Ярыла, о, Вялесе, што гэта я раблю і што кажу? Хто з вас паслаў мне гэтую жанчыну на маю пагібель? Ці не вы паслалі? Адзіны Бог, у якога ў Крэве ўсё болей вернікаў?..”
Хрысціянаў у Крэве, ды ва ўсёй Нальшы пасля набегу на Смаленск сапраўды паболела. Яны паставілі пад Ярылавай гарой капліцу і нават пачалі будаваць храм. Паганцы здзіўляліся: навошта? Калі храм - зямля пад небам. Нашто хавацца ў камяніцах, калі можна маліцца ў свяцілішчах, на гарах і пагорках ушаноўваць сваіх багоў, якія таксама не хаваліся, а спрадвеку жылі разам з людзьмі. Любіліся з імі, сварыліся і нават біліся, але ўрэшце заўсёды прыходзілі да згоды. Багі і людзі не былі рознымі светамі, жылі ў адным свеце, цэласным і непарыўным, які не падзяляўся на жыццё і смерць - і ніхто не баяўся ні жыць, ні паміраць.
Ціт баяўся, што заб’е Дана. Больш нічога ён не баяўся. І пытаўся ў сябе самога: “Калі ёсць нешта такое, праз што можна забіць сына, і калі гэта не ўлада і не золата, дык што гэта? Калі гэта жанчына, калі ён дажыўся да таго, што праз жанчыну можа праліць родную кроў, дык нельга чакаць, калі такое здарыцца. Вось чаму яшчэ, а не толькі праз страх голаду папрасіў Ціт лапаціну.
Ніхто гэтага не зразумеў. Ні Віт з Юрам, ні Дан. А Мілава зразумела.
- Навошта ты так?.. - спытала яна, калі сыны Ціта разышліся хто ў лес, хто на пчальнік, хто на раку, а ён прысеў да Мілавы каля гумна пад сцяну на сонцы. І яна паклала руку ягоную на свой жывот: “Нашто ты праз вялікага сына малога сіратой пакідаеш?..”
І нехта ўдарыў з жывата Мілавы ў далонь Ціта! Маленькім кулачком! Ціха, але ўдарыў!..
Ціт хацеў адняць далонь, ды нешта трымала руку на жываце, прыцягвала, і гэта не была гладкая скура Мілавы, а штосьці такое, што пад ёй, пра што Ціт да гэтага дня не спытаў, не падумаў, а Мілава дагаварыла: “Калі ўжо ты вырашыў, каб далі табе лапаціну, дык ведай: дзіця ўва мне тваё”. Ён спытаў: “Скуль ты ведаеш, што маё?” - і яна мацней прыціснула да жывата ягоную руку, пад якой білася, пульсавала ў яе чэраве жыццё: “Я так вырашыла”.
Вырашыла яна. Што яна можа вырашыць? Калі стане вядома, што дзіця ў яе не ад Дана, што яна здрадзіла мужу, Дан мусіць яе забіць.
- Ты ж не прызнайся нікому, - паглядзеўшы ва ўсе бакі, сказаў ён ціха. - За гэта смерць. Ды яшчэ лютая, праз распалавіньванне.
- Як гэта?
- Напалам рассякуць, калі з двума была.
Яна зазірнула яму ў вочы. Глыбока зазірнула.
- Гэта калі цябе не будзе. А калі ты будзеш? Абароніш?
Ціт падняўся.
- Ад людзей абараніў бы - ад звычаяў не абараніць. Калі Дан не заб’е, дык я забіць мушу. Бо сорам не на адным Дане - на ўсёй сям’і. А я найстарэйшы ў ёй. Галава роду. Мне й вяршыць суд па законах продкаў. Разумеет?
Вочы Мілавы сталі вільготныя, але яна стрымала слёзы.
- Які суд? Чаму нада мной? Не над табой, не над Данам... Хто прывёз мяне сюды, хто ўзяў сілай?.. Якія законы, калі я кахаю цябе? Калі я цябе кахаю і нашу тваё дзіця? Твайго сына, Ціт.
Ён не знайшоў, што сказаць на гэта. Павярнуўся і пайшоў на дрывотню. Распалавініў адзін бярозавы кругляк, другі, трэці - толькі шчэпкі ляцелі. «Моц яшчэ ёсць. - сам пра сябе падумаў. - Але сёння ёсць, а заўтра... - Уявіў, як вырасце сын, будзе стаяць во тут, на дрывотні, калоць бярозавыя круглякі, толькі шчэпкі ляцець будуць. Успомніў, як секлі дровы ягоны бацька, дзед. Як ляцелі шчэпкі... Усё было тое самае. І тое самае будзе.
