Уладзімір Караткевіч - ....Трэба церабіць сваю сцежку Дзённік 1965-66 гадоў
Паўстанцкі крыж ля дарогі. Неадгабляваны, а так, нібы цэлым дрэвам. Нібы ўзяў рукамі папярочыну і выгнуў яе на ўласных магутных грудзях. Падаў, валілі некалькі разоў. “Шкодзіў” рознай навалачы, што некалькі разоў тут ішла. Зноў ставілі людзі. Так і ўяўляеш, што яшчэ праз сто год, калі не знішчаць, папярочына будзе ледзь не над самай зямлёй. Трэ было б добра надтачыць бервяном, змацаваць добрымі шыпамі (бо ад жалезных скобаў дубу шкода) ды паставіць на ранейшую вышыню… Былі ў Аняліне, дзе быў Кастусь. Дома няма, адна пабудова надворная і замок.
Хутар Адамаў – дзіва. І чаго мучаюць людзей, чаго іх торгаюць?! Няма ж у тым сяле або на той станцыі той выгоды ні быдлу, ні людзям. Зручней, можа, пад рукой трымаць? Зноў лухта. Далі б ужо таму селяніну спокуй свенты, заслужыў бо. І нібы самі не разумеюць, што без чалавека, закаханага ў зямлю, без таго, хто моцна стаіць на ёй і не кіне – няма ні зямлі, ні моцы.
Вось тут і хадзіў хлапец. Кучма была, нібы ў паупуса (як казаў наш выкладчык дыямату ў Кіеве ёлупень Марозаў), трохі, відаць, быў смешны, а харошы, які і застаўся. Залятаў да цяперашняй жонкі, сварыліся патроху, ды й мірыліся. Добра было. І хадзіць тут было хораша. Асабліва, відаць, калі бэз цвіце, а то ўлетку. Але і ўвосень нічога, на агні хутароў.
Склаўся тут побыт моцны, непадобны на наш, дняпроўскі, дыхтоўны, своеасаблівы. І, вядома ж, “Паўлінка” магла адбывацца паўсюль на Беларусі, – і ў гэтым яе сіла, – але тут усё ж хутчэй, чым у нас. Чорта з два ў нас паверылі б у “спружынны касцёл”.
І было мне там, як адкрыццё занова шмат якіх старонак “Каласоў”. Цяпер у нас ужо такога хутара і такіх абсад не знойдзеш, нівеліравалі. І людзей такіх сустрэнеш радзей. Што датычыцца сялян і шляхты – гэта ўва мне памяць гаварыла. У дзяцінстве я многа “паўлінчыных хат” бачыў. Як хутка ўсё выводзіцца, бог мой! Але тут гэта долей трымацца будзе. У нас на Дняпры норавы шырэйшыя, як сама натура: стромы, далячынь, разлівы на 12 вёрст. А тут утульныя лагчыны, дабрыня, узвышшамі прыкрыты далягляд, сціплая ў прыгажосці сваёй зямля. І дзякуй богу, што тут застаецца. Можа, і ўвогуле застанецца. Павінна застацца.
Здаецца, кансерватарам раблюся. Ну і няхай. Абы не ў галоўным.
У Расолах настыла хата за два дні. Харошая хата. Жыць бы і жыць. Альбін паліць печку – самому б так паліць. За вокнамі зямля, як мора, што бегла вялікімі хвалямі, ды й застыла. Ну і добра, век бы гэта бачыць… Трохі прыгрэліся, выпілі. Тут жа каты вуркочуць. Адзін – як нячыстая сіла, чарнейшы за свой уласны цень, нібы ў тушы купаны, гладкі кацяра з зялёнымі вачыма, шаўкавісты, з круглым пузам. Добра яго было качаць. Калі я здрамнуў – сеў ля мяне і глядзеў, кажуць… Пасля Марыя прыйшла.
Не хацелася ісці ў Гудагай, не хацелася і ехаць чацвёртага вечарам у Мінск. Зноў гэты горад, чужы мне і большасці сяброў, горад, у якім многа яшчэ трэба пабудаваць, каб стаў ён, сапраўды, сэрцам. Дый ці пабудуеш яшчэ? Пакуль тое, пальму трымае Вільня. Хаця б гісторыяй, хаця б адной вежай на гары, хаця б адным ценем у Святаянскіх мурох. 5-га быў на студыі – зноў цяганіна. Вечарам Адам прыйшоў, але так мы, здаецца, і не працавалі, пацягнуліся некуды. Шостага – дамаўляўся з Кіслікам [33] і Тарасам [34] аб аповесці ў “Нёмне”, Вылчаў [35] быў у мяне.
Сёмага Валька [36] прыцёгся, падпіты. Яшчэ дадаў, пачаў глупствы вяргаць, пасварыліся. А вечарам ён яшчэ і Адаму нешта такое цяпнуў. Ну, нікуды хлапец. Ад суму, ад дому-турмы, ад вечнай нездаволенасці лёсам і жыццём выдумаў сабе ў мінулым замак і замахваецца на ўсіх, хто ведае, што ніякі гэта не замак, а… Словам, ладна.
У адзін з тых дзён хавалі бедалагу Ігара Хадановіча [37]. Таленавіты хлопчык, бедны хлопчык. Няшчасны лёс: “У счастливого недруги мрут. У несчастного – друг умирает” [38].
Гэтая свалота, якая забіла яго, і словы яе: “Раечка, подожди, я тут одного пшека научу говорить по-русски” стаяць у вушах. І вось свалоце, забойцу дадуць максімум восем год, а чалавеку, які абяцаў расцвісці ў неабыякога празаіка, – магіла.
Я люблю людзей, але менавіта таму гэткіх, як тое быдла, што гаспадарыць у нашым горадзе, ды яшчэ ногі на стол кладзе, – я прылюдна вешаў бы. Збіць, а пасля вярнуцца з бандай яшчэ раз, наваліцца на сплываючага крывёй і дабіць. Якая ж тут “непреднамеренность убийства?” Фашызм гэта, вось што!
А адна асоба, калісьці славутая, “зволіла” мне даводзіць пазней, што патрэбен гуманізм, апраўдвала іх. <…>
Узяць бы яго ды тыцнуць носам у пакой, калі там матка забітага казала камусьці (ён няўдала суцяшаў і сказаў, што хаваюць родных, хаваюць бацькоў): “А, сыночак. Калі сын матку хавае – гэта ўжо закон, так і трэба…”
Ваенная ўдава. Вырасціла сірату ад немаўляці да чалавека, добрага хлопца, мужа, пісьменніка. І ўсё дзеля таго, каб тупое быдла, якое ўлезла да суседа, жарэ ў ягонай хаце, ды яму ж на стол і с…, – узяло ды забіла.
Стаяў ля труны. Партрэт на сценцы малады, вясёлы. Праводзіў на могілкі. Народу было шмат. Разумелі. Ішлі без шапак, як належыць: ад брамы і зноў да брамы. Глотка аж разрывалася, здавалася, задыхнуся. Марозу не адчуваў. Слёз не было. І гэтыя жалю вартыя зімнія прымулы ў вазончыках, замерзлыя па дарозе ўжо.
Пакінулі чалавека ў зямлі і рушылі. У мерзлай зямлі. Нават шэрага таго неба не ўбачыць. Адзін.
Ішлі з Зянонам [39]. Шапкі надзелі за брамай – ды і ўсё. І ханжанства наша ў газетах нават “па-зверску забіты” выкрасліла. “Не варта”. “Нашто?”
Адно ведаю: дня таго, чорнага гэтага твару на марозе, забінтаванага ўсяго, літасці гэтай менавіта да таго, да каго не трэба, слёз матчыных – гэтага я не забуду. Гэтага я ім, свалоце, патэнцыяльным фашыстам, гэтага я ім не забуду.
* * *
Дні пацяклі. Напісаў для “Европы” эсэ аб літаратуры нашай. Трэба, каб ведалі. Каб ведала як найбольш людзей. Адась для таго ж часопіса зрабіў цудоўную хроніку. Усё галоўнае.
І часу не было, але такое важней, чым уся мая ўласная пэцканіна. Людзі павінны ведаць і паважаць. Працавалі з Адамам над “Каліноўшчынай у Мінску”. Урэшце, зрабілі. Галоўная тут праца – ягоная. Як добра, што ёсць – знаўца. І гэта патрэбна. Каб ведалі. Усё дзеля гэтага. Каб ведалі.
У нядзелю, 9-га, прыйшоў да мяне Зянон. Хадзілі па вуліцах, шмат гаварылі. Харошы, трывалы, нервовы па-добраму і чысты чалавечына.
Усё добра. Кожнаму свая праца на зямлі. І кожнай справе – свая чарга.
Вось і працую.
За тыя дні суровага роздуму і асэнсавання, калі расце чалавек і ўздымаецца яшчэ на адну прыступку, адно было шчасце – сябры. Ну і яшчэ дзясятага глядзелі з Адамам у акадэміі карціны Драздовіча [40]. Так што той панядзелак быў чымсьці накшталт нядзелі. Дзіўнае ўражанне: школы не хапала і, аднак, магутны талент. Не таму, што з адной зямлі, а папраўдзе. Гэты крык фарбаў у гістарычных карцінах, гэтая вычварная, кранальная і трохі дзіцячая мара аб сусвеце, аб нейкіх дзівотных гарадах, якіх няма на зямлі, гэтае адчуванне тугі, мужнасці і веры – гэта маё, гэта агульнае.
Ён верыў. Магчыма, таму, што (ведаю, скажу дзікае для многіх) меў наіўную, бы ў дзіцяці, душу. Іншы чалавек ніколі не мог бы так грувасціць фарбы, у шэрым быцці марыць пра нязнанае. Іншы чалавек ніколі не намаляваў бы такога мядзведзя сярод ялін, што падобныя да хвашчоў. Дзіва – мядзведзь. Я літаральна рагатаў. Гэты непараўнальны прымітывізм, гэтая цэласнасць…
Лёс, напэўна, ёсць. Возьме, ударыць, адбярэ нешта, уразіць болем – і раптам дасць, падорыць адчуванне еднасці чалавека са сваім людам, падорыць веру, што ўсё, нягледзячы ні на што, наканавана і прадвызначана ў лепшы бок, што нічога, ніколі і ніхто з гэтым не зробіць, што быць гэтаму вечна, пакуль ёсць людзі, зямля і дабрыня. І колькі дадзена табе служыць ім – столькі і служы. Не бойся. Што ні зробіш – толькі зрабі гэта па-чалавечы. Нават памры.
Працаваў усе тыя дні. Выправіў раман (работа дзікая), у суботу, 22-га, купіў маці білеты на цягнік (едзе ў Кіеў), уладкаваў шматлікія справы. У нядзелю чыталі і правілі ў Адама “Каліноўшчыну”. Усё зрабілі, як належыць. У ноч на панядзелак праводзіў маці (сам білета сабе не ўзяў, заносы былі такія, што аўтобусы на Крычаў і Гомель не хадзілі). Вярнуўся дахаты. Спаў не больш за пяць гадзін. У 8 устаў, занёс у выдавецтва рукапісы рамана і зборніка вершаў. Завёз у Саюз “Каліноўшчыну”, вычытваў у “Беларусі” вершы. Выбраўся адтуль з Кіслікам і Тарасам. Сядзелі пасля ў мяне, выпілі трохі, развіталіся.
25-га прыйшоў дахаты, справы зрабіў, рэчы сабраў. Пад вечар прыйшоў Адась. Пасядзелі трохі.
Напярэдадні я і на студыі быў. Была гэтая… Юрэнева [41]. Рашуча выступала супраць беларускага дыялога: “Трэба, каб усім было зразумела”. То дубліруйце, чаго вы? Нацыянальнае мы мастацтва робім ці не. <…> Шпак – маўчаў. Відаць, усё абдумваў, якім чынам зрабіць галгофу Братчыка – інсцэніроўкай Лотра (ну й дурасць! І герой, калі так, палучаецца падла, і сюжэт – дрындушка, а не народная трагікамедыя).
Урэшце, абрыдла гэта мне. Ю. вякала: “Нет сюжета, в таком виде нечего и посылать. Москва, комитет не утвердит”. Ну і Паўлёнак, вядома, не зацвердзіць раней за той камітэт. То нашто ён тады з нашым “суверэнным” камітэтам? Так званае кінаначальства. Прапанавалі мне аддаць тысячу на кансультанта па рэжысёрскім сцэнарыі. Спачатку быў згадзіўся, а пасля задумаўся. Гэта ж не рэжысёрскі. Гэта, фактычна, у абход закону, новы варыянт літаратурнага. Ды Ск. яшчэ трымаецца, як п’яны за плот, за таго Сосіна. Сосін – кансультант Караткевіча. Па беларускай гісторыі. Вырашыў заяву не пісаць, а пайсці дамоў… Ну і адбыўся ж там хай! Вырашылі напалохаць. Выклікалі Рагнеду, каб прынесла казку Якімовіча (ужо сто год ляжыць) і яшчэ нейкае … Сталі прапаноўваць Бычкову. І напалохалі замест мяне – яго. Яму зусім не хочацца іншага. Ён разам з імі толькі майго “Хрыста” хоча … сапсаваць. Адзіны зараз добры сцэнар.
