Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
— Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа таһа сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-гүйбди. Манай тархи таһархагуй дээ. Газаагуурнай нилээд үгэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гарһаан алдажа хулуулгахагуЙбдц, — гэжэ хөөрэлдэхынь хаража шйгнажа һууна.
Нэгэдэхи суудхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэ болжо байна. Хоёрдочиш сүүдхэ үнгэрбэ даа. Гурбадахи сүүдхэдээ хахзд һүниһөө — хрйшо түшэмэлнүүд һажажа захалба. Бултанайнь нюдэ^ аняатай болшобо. Хаанайгаа малгайе гартаа баряад нилээдгүй үни һажажа, нэгэнэйнгэ? гар дээрэ табижа байхынь хаража һууиа. Гар дээрээ табюулһан түшэмэл мун оөригүй гартаа баряад пажажал байна. Тиигэжэ байхада гарай багта-ха нүхэи тушаа ойро хаанай малгай ерэжэ байхынь хараад, хара хулгайша тэрэ нүхөөрөө гараа гаргажа һарбайгаад бай-хадань, нэгэ түшэмэлынь гар гэжэ һанаад, хара хулгайшын тар дээрэ табижа орхйбо. Тэрэ малгайе һуга татажа абаад, хара хулгайша шара хулгайшынгаа гэртэ ерэбэ. Түшэмэлнүүд нойрһоо һэрнжэ, хаан&йнгаа малгай яабаб гэжэ тон ехэ Щ диржэ, олжо ядалсаба. Хара хулгайша хулгайлажа абшаба гээшэ гу? Тархяа таһа сабшуулха саг ерэбэ гээшэ гү? — гэжэ айлдажа зобожо байбад ха.
— Энэ гэһээр шара хулгайшын байрада ошожо, хара хулгайшын лабтан хулуужа абаһые мэдэжэ ерэе, — гэжэ хөөрэл-дэбэ.
Тиигээд шара хулгайшында ошожо харахадань хара хулгайша хаанай малгайе хулгайлажа абапаниинь эли байжа,
барижа хаража һууба.
аь.
Тэрэ гэһээр Манзын хаан найман түшэмэлнүүдынгээ тар-хнинь таһа сабшажа хаяад, хара хулгайшада хахад зэериеэ үгөөд корооль хаан болгобо.
74. ХУЛУУША ДУРБААН
Хулууша Дурбааниие хаани инь ерэ гүү-лэбэ. Хаан һураа:
— Ши хулууша гууш даа?
— Хулуухалби даа, — гэнэ.
— Үнээрээ хулууша болбол энэ шагаабартаа столоо табяад, стол дээрээ мунгэн аяга шанагаа табяад, хажуудань лампа аһаагаад, түүнэй хажууда һахяад һуухаб, түүным хулуужа абааш даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
— Тиижэ, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хэлэбэ.
Үдэшэлэн Дурбаан тиимэ үхээшэнэй хүүртэ ошоно. Нэгэ һаяхан үхэһэн хүүе үргэлээд ерэбэ. Хаанай шагаабарта ерээд харана. Хаан булта юумэ табяад һахяад һууна. Шагаабарынь модоор соо сохёод, үнөөхи үхэһэн хүнэйгээ гар хиигээд ap-балзуулна. Хаан гарынь таһа сабшаад хаяжархиба. Толгой-ень оруулаад монсогошуулна. Толгойень таһа сабшаба хаан. "Одоол Дурбааниие алабаб даа", — гэжэ хаан дотороо бодобо. Тиижэ һанаад, "дахин хэн ерэхэ һэм", — гээд ламп а а ун-тараагаад, хаан ошожо унташаба. Хаанай унтапан хойно Дурбаан һэмээхэнээр ороод, аяга шанагынь абаад ябашаба. Хаанай хойто үглөөнь бодоходО аяга шанагань үгы байба. Дурбаанайда ошоходон, Дурбаан хаанай аяга шанагаар ндеэл-жэ һууба. Тиигээд хаан Дурбааниие ерэ гүүлнэ.
— Зуун шарые зуун хүүгээр сахюулнаб, түүниие хулуужа абааша, — гэжэ хаан Дурбаанда хэлэбэ.
— Яаха.һэм даа, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хаанда хэлэ-
бэ.
Шараа дундаа хээд, зуун хүн тойроод байнад. Нэгэ тахяа абаашаад шарын дунда табихадань, тэрэнь бархирба. Тиихэ-дэнь шарнууд бутараад харяалдаба. Нэгэ шарынь абаашаад, Дурбаан алажархиба. һүүлдэнь Дурбаанайда ошоходо мя-хаяа улгэжэ отолжо байба.
75. ГРИШКА
Гришка гэжэ үншэн хүбүүн ябаа. Мал-
гаяа хээсэш саана ябха. Нэгэ мангад, нэгэ еврей ерэбэ.
— Юу хэжэ байнаш? — гэжэ һураба.
— Хулуужа һуржа ябанаб.
Гришкэеэ тэргэндээ һуулгаад, гэртээ асарба.
— Малгаарша нэгэ үнеэ хүлтэ асар, — гэбэ.
— Би хулуухаб, — гэнэ Гришка.
Мангад хоёр пастух табина хархын. Хайшан гэжэ хулуу-хаимааб гэжэ-. Модон соо орохолоорон үнеэеын хоолойн хадхаад, һүүлиин абаад ама руун шихэнэ. Үнеэн гүйгээ, хахажа үгхэеэ һанана.
— Үнеэниин үнеэгээ идеэ, зай, мяха абахатнай, али мүнгэ абахат? — гэнэ. Үнеэгээ худалдаад абаба.
— Азаргайм хулуужа шадахыт? — гэбэ.
— Азаргытнай абажа шадахаб, — гэбэ.
Хара азаргаяа сара'й соо оруулаад, гурбан харуул табина.
"Үүлэн үбээдэ уһан хаанаһаа грршхым", — гэнэд гурбан харуул. ДээрэһээН унаа. Гартаа метла а баряад, метлаа үгөө. Шагаабарта ерээд хонсиргоно Гришка.
Ьүү, хэды морин унаад һүернэ. Азарга үбээ. Тиигээд азаргаяа һөөрэгшын худалдвад абана. Гурбан үдэр срок үхэб:
— " Зай, ши минии изын хубсаһай хулуужа шадахыш, —
г™ЙаШка орои Д0Р °Р°0Д хэбтэнэ- Хүгшэниин талхаа һай-nvifS' ^*!?00 амһаР со° хээд табина- Изы эрэ хоёр орон-aw ороод хэотэнэд. Мүноөхи шанага сооси хилеэмэйн идхуүр-гэйи адхаа орон соон.
"все
һүни болобо. Үбгэ һамган хоёп J I дороо шүдээ. Гришка хубсаһайн IH ПМаад ЯШ лоороон эрэ эмэ хоёр: "ХулуугааS ябашо°- И§ШШ
Саашаа утархай пара cob 1Яя Ы* ^ < хыш", — гэжэ. СР<* В "Изыйим хулуу.
Изыеэ паар мориндо һуулгаад МШ хын. Гришка харгы дээр боймолдоодBill Hi
— Ээ, Гришка үхээ, — гэлдээя ШШI Ерхэдэн Гриппе Ш^ЩШ^Ш 1
бежаадлаа", — гэлдээд ошоод харанаi Тэп,1#"ШШ ка гурбан паар мориндо һуугаад, изыен ГРИШ"
Тиижэ үншэн хүбүүн үнеэтэй, НКШИН ложо, изы абаад, баяжаад арляшоо. ЭЗаргатай' хУбсаһатай Щ
76. МУУ БААНСИ
Убээтэй ядуу хун байна. Ган гэхэ нохой
үбээ, газар гэшхэхэ адуу үбээ. Өөрёо
үе наһан соо һүхэеэ барижа, модо щабшажа ажал хэдэг байгаа пан. Хаа хаана айл тииргэндэ байсан дайдымайе хэнз. Модошо дархан болоо пан. Ехэ бэрхэ модошо дархан гэжэ хаа хаана дуулдана, тайшаа убэгэн муу Баансийи hypraa-ран дуулажа, татуулажа асараа пан. Муу Баансн ержэ, тайшаа үбэгэнһөө һурана:
— Яахай намай татуулааш?
Тайшаа үбэгэн хэлнэ: Шж пяохан гэ-
— Шамай ехэ бэрхэ һурагта гарапан модошо дархан
жэ дуулаа һам, — гэбэ. хойно- "Гоёор
ТЙ" Муу Баанс, тайшааЩ|НИ байсан барихам", — гэнэ. тэрэ ШВШЙ барина, модоо халба. Тэрэ Муу Баанси байсанииьЩНИв! ехэ гоёор заһажа байба. Нэгэ хоер плраииi д шж болно ехэ байсан бодхоожо байба. ШШ" ожо ерэхэм", — гэжэ тэрэ һайн үдэр Муу ЩщШш^ЯЯ хэлнэ. тайшаа үбэгэнһөө һурана. Тайшаа убэгэн
— Харижа ерыштаа^З^НшШ ""Т" Хт1"
Муу Баанси айл тээшэ ЦШШ тайшаа үбэгэ" Даа. Нэгэ долоо хоноги доторсоо зугаа Щ
Две хүдэмшэдеө тэхэржэ Щ Щ "уга соогоо хаагаад. т бии байна. Баян хүн гунтаии к Баанси хабхар?лажа идехэм гэжэ шахажа байна ВД баряаД тайш һон хойно тэрэ нуга сооси МШ Ш нуга соогоо унГжа. Үбэгэндөө хүтэлжэ ябана. байна. һайн Щ
Дан, гунтай үхэриин үбээ болшоощ
хуяууша үлдэхэм гэжэ баян хун хойноһоон ябалдана. Үүр сайхын урайхана Муу Баансиие хусэжэ ерэнэ. Муу Баанси ухэрнин хутэлеөд ябажа ябана.
— Зяй, ухэриим яахай хулуубаш, яба, тайшаа үбэгэидэ эаахам.
Саб сагаан болоһон хойно тайшаа үбэгэндэ ерэнэд. Ерээд, баян хун морёо, үхэрээ уяад, тайшаа үбэгэндэ ороно. Муу Баанси ухэриин дасин хулуугаад, харгуй газарта абаашаад, убээтэй ядуу хүдтэ үхэриин алаад хуу хубаажа үгэшхэнэ. Баян хун тайшаа хундэ ороод байжа байна. Тайшаа убэгэн пурана:
— Хаанаһаа ябааш, хэрэгтэй ябайш? Баян хүн хэлэбэ:
— Муу Баанси гунан ухэриим хулуугаал, — гэбэ. — Хойно-һоон улдэжэ ерэжэ эндэ баряалби.
Тайшаа үбэгэн пураба: т$ш
— Үхэртанай хаанаб?
— Эндэ газаа уяатай.
— Ябаад харайи, — гэжэ тайшаа үбэгэн хараба. Хараан-гайн ганса мориниин уяатай, ухэриин убээ байба. Тайшаа убэгэн тэрэ баян хүйи хараана, хашана: Л^И
— Ши намайе туршайш, үхэри бариһан хойно үхэр шинии хаана ошохым? Худалаар хэлээш, — гэнэ.
Тиихэдэн тэрэ баян хүн тайшаа үбэгэндэ хараалгаад: "Худалаар хэлэһэн ёродоо түрмэдэ орохош, — гэнэ. — Улаан бур-гааһан ураг шинии бэшэ, тайгын бургааһан танил шинии бэшэ, нюргайш шуһа гарсара сосёо һаа болихолши худалаар хэлэхэеэ". Баян хун морёо унаад, үхэр үбээеэр гэр тээшээ бусана. Бусапан хойнонь Муу Баанси тайшаа үбэгэндэ ороно. Тайшаа убэгэн һурана:
— Зяа, хэр зугаалжа ерэбэш?
— Баа үбээ, долоон хоног соо зугаалбаб.
— Тэрэ баян хуни гунан үхэри яахай хулуугааш? Тиихэдэ муу Баанси хэлнэ:
— Тайшаа убэгэн, булагай уһа худхаа үбээ хада, булан-хайр гарха үбэйма. Муу Баансиин хулуугаа убээ хада, хулу-ушан хаанаһайм, — гэнэ. Тиижэ тайшаа үбэгэн Муу" Баансида тороод, тажаганса неэгээд, Муу Баансиин толгойе эльбээд: "Энэ байсангаа дуупыштаа", — гээд эльгэбэ.
