Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые
Тиигээд булгаапанда хэбтэхэдэн, тэдэшни тэрэ эдеэгээ ад-хаа гээд, датин эдеэ шанхымаад харамнаад, Хайбай мэргэн-Һээн харуу Хара хаан ахан, орондоо барандаа өлөөр унтаба гээшэ.
Унтаад, һүниин утархай болоод байхада харуу Хара. хаан улднэ. Үлдхэдэн тууииин урдуур хадаа Хайбай мэргэн йэрээд, шагнаад хэбтэбэ. Тиихэдэн хэлнэ харуу Хара хаан ахан ха-тандаа:
— Таг дээрэ шагайн шэнээн шара тоһон байгаа һэнээ, тэрээни асарлаа, — гэжэ. Хатаниин һэмээбэйхэнээр боһоод ла, ааляар боһоод, ошоод тэрэ шара тоһоо абаад, таг дээрпээн асараад, һарбайна. Һарбайхадан, Хайбай мэргэн хадаа хаани урда һэмээбэйхзнээр һарбайгаад абаад, шара тоһойн саанаа хээд хэбтэнэ.
Хатанаа орондоо орходоо, хааниин хэлнэ:
— Яагаабши, асарайш? — гэнэ.
— Асараад, угөө бэшаальби! — гэнэ. Тиихэдэн хаан хэлнэ;
— Дуугай! Хайбай мэргэн дуулай, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд лэ болёод, датин хэбтэжэ байба.
Датии хэбтэжэ байгаад хэлнэ:
Гаг дээрэмнай^еври байгаа һэнээ, тэрээни дсарШ
гэжэ.
Хатаниин боһоод баһа асарна. Асараад, һүниин хабхарта бөөрн һарбайхадан, Хайбай мэргэн топоод, баһа саана хээд
хэбтэнэ.
Тигээд, хаан пурба:
— Асарайш? — гэжэ хатаа. Тиихэдэн хатаниин:
— Үгөө бэшаальби, — гэнэ. Хааниин хэлнэ:
— Дуугай! Хайбай мэргэн мэдлэй, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд б ah а үлөвр хэбтэжэ байна. Тиигээшхэ haa харуу
Хара хаан ахан худы улвер хэбтхэм гэжэ бодоод, неэбэрнуу-дээ барьжа, шулаандаа гаржа одобо. Шулаан соогоо ороод, эдьхэеэ товргэжэ байхадан, Хайбай, мэргэн гараад, "ахайда-мни юун хулуушан оробаабдаа" гэжэ тэрээнээ гаргажа, баа бага нальжа хаяад, эдьхэ уухайен башлаг соогоо саашан хуу хээд, гараадал даа даатита боро даагандаа һуугаад, гэр тээшээ талиижа ябана.
80. БААБГАЙЕ ДИИЛЭГШЭ
У дэшын наран орохо тээшээ тэгүүлнэ.
Хүбшэ тайга соо дүлии балай. Энэ үедэ залуу һамаршан туламтай һамар үргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябаһаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хунэй тэбэрижэ хү-рэмөөр бэшэ будуун аялза хуша обёороодхино.
Тэрэ хушын узуур нэгэ талаһаа түймэртэ шатаад, хүнды торхо шэнги хүнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохнд байра дайралдашабаб!" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаһа-н аад, досоогоо баясан, ара нюргаараа хунды руунь шургаад луушаба. Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-маар байра байба.
Байн байтараа бар тайга соо хоёр хүнэй мүргэлдэмөөр бад балай харанхы болошоно.
"Намаяа сохом төөреэд, хүбшэ тайгын хунды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нүхэрнн панаан-да абтаад һууна ха", — гэһэн бодолдо эзэлэгдэн һууна. Дү-тэхэи мүшэр намаагай хухарһандал болоод, нэгэ папагар ной-тон нооһотой танигдаагүй адар томо амитан хүнды модонойнь амһарые хабхаглан, мүнөө хүбүү налаад һуушаба.
Хорожо һууһан залуу хүбүүн айһан сошоһондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ һабха-гар нооһотой амитан гэнтын аюулда харбагдаһандаа хүбшэ тайгын хүнхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хүбүүнэй нюуртань бүлеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.
"Энэ харанхы һүни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мүнөө хүбүүн хараал шэ-рээл табиһаар хүл дээрээ бодошобо.
Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муухай үнэр гутаба. "Пэй, пэй1 Ямар зүдэг юумэн дайралдаба гээшэб) Сүлөөтэйхэн байгаал һаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халаглана.
"Иигээд байхада яалтай гээшэб! Энэ хүлеэгдээгүй уШар тухайда адагууша наадаша нүхэртөө хөөрөө һаамни, хараһан лэ хүндөө хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-һэн һанал бодолдо эзэлэгдэн байха үедэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы һүниие хаха харбан, хүбшын хүндыгөөр хүүешэнэ.
Нүхэрни намдаа тэмдэг угэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхид һонирхолтой ушарынь ой. ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-дадангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.
Отог байрынгаа үүдэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран һууһан Бадма үбгэжөөл хүл дээрээ бодон угтаад:-
— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али төөрибэ гүш? Юундэ оройтобош? — гэжэ һанаа зобонгёор хэлэбэ.
— Төөреэшьегүйб. Ябаһаар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, нү-хэрынь туһалан байха зуураа:
" — Холо ябашоо гүш? — гэбэ.
— Тиигээ. һамар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ хү-тэлүүлһээр, мэдэнгүй саашаа холо ябашооб, — гэжэ залуу һамаршан болоһон ушараа нүхэрһөө нюуба.
— Пэй, пэй! Яагаа муухай үнэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэжөөл нүхэрэйнгээ урдаһаа гайхангяар харан гэхэдээ, — Үгы, нюуршни… Унаба, дуһаба гүш? — гэжэ бүри һонирхо-шобо.
"Нюу нюуһаар байтарни, нутарһанай забһараар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригдаһан хадаа хэлэжэл һалаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, хүндөөр амисхалаад:
— Хэндэшье хэлэжэ болохогуй, нэгэл һонирхолтдй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.
— һонирхолтой! Зай, зай, саашань…
— Отогһоо сааша хүүр тараахагүй хадаш…
— Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан* гаригланаб.
һониноо эхинһээнь адаг хүрэтэрынь хуу хөөрхэтэйнь ээр-гэ, "үнэхөөрөө гү?" — гэжэ Бадма үбгэжөөл энеэдэһээ барижа ядан, һуга харайн бодошобо.
— Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхнл-хэ гэжэ таажал байгаа һэм, — гээд шүбгэ һүүшэ дээрэ һуу-һаидал, сайгаа салгидхуулба.
Энеэрэн Бялма "й-ам/^лага багя зали абааЛВвмдаад:
дэшын наран орохо тээшээ тэгүүлнэ. Хубшэ тайга соо дул ни балай. Энэ уедэ залуу һамаршан туламтай һамар үргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябапаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хун эй тэбэрижэ хү-рэмөөр бэшэ бүдүүн аялза хуша обёороодхино.
Тэрэ хушын узуур нэгэ талаһаа түймэртэ шатаад, хүнды торхо шэнги хүнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохид байра дайралдашабаб.'" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаһан аад, досоогоо баясан, ара июргаараа хүнды руунь шургаад һуушаба, Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-наар байра байба.
Байн байтараа бар тайга соо хоёр хунэй мүргэлдэмөөр бад балай харанхы болошоно.
"Намаяа сохом төөреэд, хүбшэ тайгын хүнды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нухэрни һанаайда абтаад һууна ха", — гэһэн бодолдо эзэлэгдэн һууна. Дү-тэхэн мушэр на ма а гай хухарһандал болоод, нэгэ папагар ной-тон ноопотой танигдаагуй адар томо амитан хүнды модонойнь амһарые хабхагл'ан, мүнөө хүбүү налаад һуушаба.
Хорожо пууһан залуу хубуун айһан сошоһондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ һабха-гар нооһотой амитан гэнтын аюулда харбагдаһандаа хубшэ тайгын хунхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хүбуүнэй нюуртань булеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.
"Энэ харанхы һүни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мүнөө хубуун хараал шэ-рээл табипаар хул дээрээ бодошобо.
Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муу If хай унэр гутаба. "Пэй, пэй! Ямар зүдэг юумэн дайралдаба гээшэб) Сүлөөтэйхэн байгаал лаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халагланв.
"Ингээд байхада я алтай гээшэб! Энэ хүлеэгдээгүй ушар тухайда адагууша наадаша нүхэртөө хөөрөө һаамни, хараһан лэ хүндөө хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-һэн һанал бодолдо эзэлэгдэн байха үедэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы һүниие хаха харбан, хүбшын хүндыгөөр хүүешэнэ.
Нүхэрни намдаа тэмдэг үгэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхил һонирхолтой ушарынь ой ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-далангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.
