Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые

абаад, гэдэргээ бусажа, хара хулгайшадаа харуулба. Ундэгыи хулуухы хаража, хара хулгайшап һайн хулгайша гээшэш гэбэ. Шара хулгайша хэлэбэ:

— Танай тэрэ хүнэй гуталай ула хулуужа абахые харахам-ни, — гэбэ. Тиижэ хэлэжэ байхадан, башмаг гуталтай нэтэ хун замаар ябажа ябаба.

— Тэрэ хүнэй гуталын ула хулуужа абал даа, би харахам-ни, — гэбэ.

Хара хулгайшан бэедээ абажа ябадаг эрнтэ мүртэни: нэгэ хутагы ехэ хурсадажа, хиб торгондо оройжо абаад ябадаг байба. Ерин дээрэ хилгааһа табихада таһаржа унадаг, иимэ хута-га байба. Тэрэ хутагаа барижа башмаг гуталтай хүн тээшэ ошобо. Ошоод, ябаган хүнэй мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад хөөрэлдэнэ. Ябаха зуураа гуталайн улые ханди татажа абшаба. Баһа нүгөө мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад, тэрэ талын гуталын ула ханди татажа абшаба. Улаа абаад бусажа ерэбэ. Тэрэ ябаган хүн мэдэнгүйгөөр нюсэгэн улаараа ябашаба саашаа.

— Сайн хулгайшад уулзаа байнабди даа, — гэжэ хөөрэл-дэн байба.

Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Би танай Манзын хаанай мунгэ баанха тоножо абхаяа

ябжа байнаб. Хоюулан эблэжэ абхамнай гү? — гэбэ.

— Үгэй, абжа болхогүй, шулууи гэртэй юм даа. Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Абжа болхо арга байха.

— Хайшан гэжэ абха арга байнаб? Абха арга байбал абаял, — гэбэ шара хулгайша.

Тиилдээд шара хулгайшынгаа байра тээшэ ябашаба. Хара хулгайша хитадын пүүзэнһээ (лавка) ехэ проволхо хулуужа абжа ерэбэ" Тэрэ түмэрөөрөө шара хулгайшантаяа хоюулан мүнгэн баанхын шулуун гэрые прооволхоороо оройжо эхилбэ. Оройһоор байһаар хахад һүни болжо гэшхүүр хэжэ орхибо. Гэшхүүрээрээ гэр дээрэнь гарба. Гэр дээрэһээ онгэйлгохо арга байба. Онгойлгоод, шара хулгайшые досоонь оруулба:

— Ши мунгэ абаад үгжэ бай, би дээрэһээ абжа байһууб, — гэбэ.

Хара хулгайша үүр сайтар нилээдгүй мүнгэ абба. Үдэр болхо болходо гэшхүүрээ хуряажа абаад, шара хулгайшындаа ерэбэ. Нэгэ сүүдхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхи-лээд, үүр сайтар абба. Гурбадахи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхилээд абжа байтарын Манзын хаан мэдэжэ, дороһоон ехэ шара са-буу будажа орхибо. Шара хулгайша досоонь ороод, — абжа у гэжэ байһан аад, тэрэ шара сабуунда няалдашаба. Яажаш тэрэ сабуунһаа һалажа гарха арга үгэй байба.

346

— Биш эндэһээ Һалажа гарха аргамгүй, иигээд дүүрээб.

Тдрхкимни таһалжа абжа үзэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша нрооволхынгоо түмэрөөр тар" хццнь таһалжа абба. Шара хулгайшынгаа һамганда ерзжэ

ряэнэ:

— Манай мүнгэн баанха тоножо байһые Манзыи хаан мэ-дэжэ, шара сабуу билаажа орхиһон байба. Тэрэ шара сабуу-ань шара хулгайша няалдашоод, яажаш һалажа гарха арга байбагүй. Тиижэ байхадаа намда хэлэбэ:

— Минии тархиимни тапалжа аба даа, — гэжэ хэлээ һэн, — Тиигэбэл бидэ хоёр баригдахагүй бэзэбди даа.

Шара хулгайшындаа хоножо байба. һуни гэнтэ һэреэд:

— Манай харшымнай воротаада тамга даржа орхибо ха. Тэрэ зандаа хара хулгайша гүйгеөд гарба. Харахадань

тамга "дараа гаи байба. Тэрэ тамгынь хурса хутагаараа адли* 11 ханаар һиилэжэ зорожо абба. Тэрэ һүниндөө тамга абжа ябаад, бүхы хуиэй харшын воротаае тамгалжа оохибо. Манзыи хаан үглеөгүүр бодожо ерээд, тэрэ тамгаараа бариха гэһээнь бүхы айлнуудай воротаа тамгатай байба. Барижа болхо арга байбагуй. Манзын хаан бэшэг тарааба. Бүхы зоноо хуу суг-ларха гзһзп. Хара хулгайша шара хулгайшынгаа һамганда хэлэбэ:

— Зониие суглуулаад ажаглажа табиха гээ ха даа. Суг-ларһан зоной хоорондуурын үүлинсэ гаргаад, шара хулгайшын бэеые олон зоной дундуур ширээд ябахань гээшэ даа. Тиихэт дэнь бидэ булта ошоод байха ёһотой байнабди. Тэрэ шарч хул-гайшын ширэжэ ябаһан бэеые хараад, шннии досоошни аягуй болжо. нюдэнһөөшни уһа адхарха гээшэ аагү? — гэжэ шара хулгайшын һамгаНһаа асууба.

— Туйлгүй адхархал ха даа, — гэжэ хэлэбэ. 8

— Тиигэбэл нэгэ арга байна, — гэжэ хара хулгайша хэ-' лэбэ.

Хара хулгайша базаарта ошоод, алтан блюудсэ хулуужа асарба. Асараад хэлэбэ:

— Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые вөрьшгөө дэргэдүүр ширэжэ ерэхын үедэ, туйлгуЙ нюдэнее уһани гарха болоо юм хада тархин дээрээ байһан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тэһэ унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юрөөл табижа үгэһэн блюудсэ һэн юм даа. Тэһэ алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тэһэрһэй уйрхэйе тҮүжэ абһаар үнгэргөерэй.

Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табнһан тухай юу ойл-г°гдоһон мэдэгдэһэн юумэгүй үнгэрбэ даа.

Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые хүндын ёһоор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН

347

зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор һуудал бэлэдхэһэи байба. Хү-' дын шэнээн здэбхитэн һайн нухэдые суглуулжа һуулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ сугларһан нухэдууд архи ууггаад, һогтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг һогтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ сугларһаи нүхэдүүдтэ мэдээтэЙ' һууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташаһан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад һахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. Үбэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад үүдынь суургалаад яба-шаба.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша бодожо ерээд, һогтожо унашоод хэбтэһэн нүхэдүүдынгээ һахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. Үбэр хармаанаараа дүүрэн байһан мүнгые тэрэ хэбтэһэн нүхэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.

Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэһээй тэрэ байһан чүхэдынь хахад-хахад һаха-лынь хуу абташаһан байба. Бултанайнь үбэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.

Тиигээд тэдэ нүхэдүүд мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад һахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. Үбэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.

Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэрүүнээр| "Ерэ наашаа!" — гэжэ татуулба.

Хара хулгайша тэрэ гэһээр ошобо.

— Ши нүхэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии мүнгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, — гэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:

— Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин оронһоо ерэһэн байхадамни хулгай! гаар хардажа гүшэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактагүй аад, намайе харда а гээшэт! — гэжэ хэлэбэ.

Тиихэдэнь Манзын хаан:

— Би шамаар хулгай хүүлэхэмии, — гэбэ. — Найман түшэ-мэлнүүдые нэгэ гэртэ һуулгаад, өөрынгөө малгайе тушэмэл-нүүдынь rap дээгүүрынь гурбан сүүдхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан сүүдхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни таһа сабшажа абахаб. Абжа ша-даал һаашни, найман түшэмЭлнүүдэй тархиинь таһа сабшажа хаяад, шамада хахад зөөригөө үгөед, корооль хаан болго-хоб, — гэжэ) хэлэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша:

— Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии

юундэ угэбэт, — гэжэ хэлэбэ.

— Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн үгэеэ бусааха аргамгүй; — гэжэ Манзын хаан

хэлэбэ,

Хара хулгайша — Түшэмэлнүүдынгээ һууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.

— Тэрэ гэртэ һууха юм даа, — гэжэ хэлэжэ угэбэ.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша базаарһаа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын һууха гэрһээ үргэлжэлүүлэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь нүхэ малтаад, адхаһан хара архинайнгаа үнэр дагажа ябаад, газар доогуур нүхэ малтажа, малта малтаһаар ябаад, найман түшэмзлнүүдэй һуужа байһан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар нүхэ гаргаад, тэрэ нүхөврөө хаража шагнажа һууна. Найман /гүшэмэлнүүд тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд хөөрэлдэнэ тэрэ түшэмэлнүүд: