Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
За гэты час многае змянiлася. Памёр генералiсiмус. Хоць яшчэ i не аб'явiлi пра яго крывавыя злачынствы, але людзi пасмялелi, думкi iх, паводзiны змянiлiся. Калiберава сапраўды прызналi здаровым, а справу Сямёнава круцiлi, вярцелi i, у рэшце рэшт, спынiлi самi асабiсты. Сямёнава вызвалiлi, i ён адразу ж папрасiў начальнiка гарнiзона рассялiць яго i Калiберава ў розныя дамы.
...Вось што мне ўспомнiлася ў гасцях, вось хто быў той самы цёзка пралетарскага пiсьменнiка.
- Калiбераў, - сказаў я, калi той падняў чарговы тост, - раскажыце вясёлую гiсторыю пра ката, якога ваш сусед назваў Генералiсiмусам. Няхай пасмяюцца.
Ён крута павярнуўся да мяне, нейкi час углядваўся, але па выразу твару яго я зразумеў, што мяне ён не пазнаў i не ўспомнiў, хто я, дзе сустракалiся.
Застольнiкi зацiкавiлiся гэтым катом Генералiсiмусам, пачалi прасiць расказаць пра яго i мяне, i Калiберава. Я вылез з-за стала, развiтаўся з усiмi паклонам i выйшаў.
- Няхай ён раскажа, - сказаў я з парога. - Даносы, вiдаць, ён i цяпер робiць.
СПАДАРОЖНIК
У канцы шасцiдзесятых я ехаў у цягнiку з Масквы да Мурманска на месца сваёй службы. Дарога - дальняя, сумная, за вокнамi вагона шэры асеннi дождж суправаджаў нас, пасажыраў, увесь час.
У купэ да самага канца ехаў яшчэ адзiн мужчына. Астатнiя пасажыры мянялiся. Мужчына быў старэйшы за мяне гадоў на шэсць, дужы, мажны, гаваркi, адрэкамендаваўся ён Пятром Максiмавiчам, iнжынерам-тэхнолагам на рыбным камбiнаце. Ён i аблегчыў сваiмi размовамi сум i нудзь нашай дарогi. Ён умеў расказваць. А гэта рэдкi дар, талент. Для адных, напрыклад, засол сялёдкi цiкавейшая тэма, слухаеш пра гэты засол i не наслухаешся. Другi ж чалавек, якi, скажам, перажыў атамную бамбардзiроўку цi ўратаваўся на моры пасля караблекрушэння, зусiм не зможа зацiкавiць слухача сваiм расказам. Усё залежыць ад таго, як чалавек валодае словам. Пётр Максiмавiч адносiўся да першых.
- Вось вы - юрыст, падпалкоўнiк юстыцыi, - гаварыў ён мне, - судзiце людзей. Цяпер, вядома, такi час, што ў вас ёсць магчымасць i свабода, ну, можа, не поўная, але ж ёсць, судзiць сумленна i справядлiва. Скажыце праўду, каго вы бачыче перш за ўсё ў надсудным - злачынцу цi ахвяру лёсу? Цi ўзнiкае ў вас да яго жаласць, спагада? Законы псiхiкi такiя, што чалавек на сваёй працы прывык да яе так, што не заўважае яе незвычайнасцi, асаблiвасцi. Ну, напрыклад, прафесiйны кат. Для яго забойства - прывядзенне ў выкананне прысуду - звычайная праца. У яго, ката, жаласцi да людзей, якiх ён павiнен забiць, няма, яна атрафiравалася на яго рабоце. Звычайны чалавек не можа не толькi забiць чалавека, жывёлу, а i прысутнiчаць пры гэтым забойстве. Ну а забойнiк на бойнi, што забiвае жывыя стварэннi? Вось я на радзiме сваёй, адкуль еду, бачыў такую карцiну. Зайшоў да родзiча на невялiкую раённую бойню. I што ж мяне там здзiвiла? Сядзiць маладая дзяўчына на забойным канвееры, леташняя выпускнiца дзесяцiгодкi, i малатком забiвае бараноў. Падвядуць да яе бляяку няшчаснага, яна малатком яго памiж рожак - гах! Забiвае i з суседам перагаворваецца, рагоча. Я спытаў у яе, чаму выбрала такую сабе работу. Сказала, бо не было iншай. А на пытанне, цi не шкада ёй гэтых баранчыкаў, прызналася, што было шкада напачатку, а пасля прывыкла, звычайная работа, за якую плоцяць... Скажыце, таварыш падпалкоўнiк, - звярнуўся ён да мяне, - а вам першыя асуджаныя не снiлiся?
- Снiлiся, хваляваўся за iх, - прызнаўся я. - Першых асуджаных i цяпер помню.
- Цяпер жа прывыклi да свайго занятку? Усё ж такi ў турму саджаеце, волю адбiраеце. Звыклiся?
Я пацiснуў плячыма. Як яму адказаць? Прафесiя юрыста незвычайная, адказная i жорсткая - караць вiнаватых. Але цi можна звыкнуцца, страцiць адчуванне спагады, жаласцi да таго, каго павiнен пакараць, можа, нават i смерцю? Цi можна быць абыякавым да лёсу чалавека, якi трапiў пад тваю ўладу? Я адказаў, як звычайна адказваюць на такiя пытаннi, што стараюся судзiць справядлiва, кiруючыся толькi законам i сваiм сумленнем.
- А ўсё ж ад чаго залежыць: адзiн суддзя, пракурор строгi, другi мяккi. Ад яго характару, выхавання, адукацыi?
- Ад усяго гэтага i залежыць. I яшчэ ад сумленнасцi. Не дай бог, каб у людзей гэтай прафесii былi кар'ерысцкiя, кан'юнктурныя схiльнасцi. На жаль, ёсць сярод нас i кар'ерысты, i проста абмежаваныя людзi. Iм бы за станком стаяць, на заводскiм канвееры, а яны крэсла суддзi, пракурора займаюць... Калi суддзя застаецца ў дарадчым пакоi, усё павiнна быць адкiнута, акрамя iмкнення вызначыць па справе iсцiну - вiнаваты падсудны цi не вiнаваты i якую кару ён павiнен атрымаць.
- Усё гэта правiльна, - сказаў неяк засмучана Пётр Максiмавiч i цяжка ўздыхнуў. - Вось такое б правасуддзе ды ва ўсе гады. I ў трыццатыя.
Я ўважлiва паглядзеў на яго i зразумеў, што ён - ахвяра тых трыццатых гадоў, i спытаў пра гэта. Ён прызнаўся i ўжо блiжэй да Мурманска, калi ў купэ засталiся ўдвух, ён i расказаў мне пра сябе вось такую драматычную гiсторыю.
У трыццаць шостым яго, райкомаўскага камсамольскага работнiка, адкамандзiравалi служыць у народны камiсарыят унутраных спраў. Нейкi час ён там вучыўся на курсах, пасля чаго быў прызначаны следчым. Малады, выхаваны ў непрымiрымай нянавiсцi да ворагаў савецкай улады, гатовы за яе аддаць жыццё па першаму клiчу, ён узяўся за службу з радасцю, верачы, што ўсе, хто сядзiць у тых следчых камерах, i ёсць ворагi, якiх трэба выкрываць i рашуча караць.
Першую справу яму далi на такога ж, як i ён, маладога былога камсамольскага работнiка. Прачытаў матэрыялы малады следчы Пётр i не паверыў прачытанаму. Падследнага Стасевiча, сакратара суседняга райкома камсамола, ён ведаў, сустракаўся з iм на розных камсамольскiх нарадах, пленумах, ведаў яго як актыўнага важака моладзi. I вось гэты Стасевiч абвiнавачваўся ў шпiянажы ў карысць Польшчы. У справе быў пратакол допыту аднаго падследнага, якi сцвярджаў, што Стасевiч разам з iм уваходзiў у шпiёнскую арганiзацыю.
- Нягоднiк! Мярзотнiк! - абураўся Пётр шпiёнам Стасевiчам. - Ды цябе ж, паганая душа, да сценкi трэба паставiць.
Пётр выклiкаў Стасевiча ў свой кабiнет. Думаў убачыць нахабнага непрымiрымага ворага, а перад iм з'явiўся схуднелы, змарнелы, злямчаны дахадзяга. З iм ужо месяц, як працавалi iншыя следчыя. Зайшоў Стасевiч, павiтаўся, рукi за спiнай трымаў. Пётр заўважыў, што стаяць яму было цяжка, i дазволiў сесцi на стул. Той сеў, як i трэба падследнаму, рукi паклаў на каленi. У Пятра былi загадзя падрыхтаваны пытаннi да Стасевiча, ён iх i задаў.
- Вы не прызнаяце сябе вiнаватым, а сведка паказвае, што вас завербаваў шпiёнам. Чым вы гэта растлумачыце?"
- Ён даў такiя паказаннi пасля катаванняў. Не вытрымаў.
- Якiх катаванняў? Што вы тут гародзiце?..
- А то вы не ведаеце, як атрымоўваюць тут такiя прызнаннi. I мяне катавалi. Двое сутак вось тут каля сцяны стаяў, пакуль не павалiўся, страцiўшы прытомнасць.
Пётр паверыў, што таго падследнага i Стасевiча бiлi, але ж верыў у яго вiнаватасць.
- Нi ў якую арганiзацыю я не ўваходзiў, нiчога варожага не ўчыняў, настойваў Стасевiч.
Пётр добрасумленна ўсё запiсаў у пратакол, што Стасевiч яму расказваў, запiсаў падрабязна.
- Саўдзельнiк ваш i кiраўнiк групы паказвае, што вы перадавалi шпiёнскiя звесткi ў Польшчу праз свайго дзядзьку. Гэта так?
- Глупства. Як я мог штосьцi перадаваць дзядзьку, калi я яго нiколi ў жыццi не бачыў, не знаёмы з iм. Мой дзядзька - матчын старэйшы брат - яшчэ вясковым хлопцам ажно ў трынаццатым годзе паехаў на заробкi ў Варшаву ды там i застаўся жыць. Пасля рэвалюцыi мы атрымалi ад яго толькi некалькi лiстоў. I што з iм цяпер, цi жывы ён, не ведаю.
Пётр усё гэта запiсаў.
- Я зраблю вочную стаўку з вашым саўдзельнiкам, - сказаў Пётр, - калi ён не пацвердзiць на вас свае паказаннi, то вы сапраўды невiнаваты.
Наiўны, нявопытны быў Пётр. Што ж, навiчок, зялёны яшчэ следчы. Верыў у справядлiвасць i правату сваёй службы.
Дапытвалi тады начамi. Недзе пад канец ночы да Пятра ў кабiнет зайшоў капiтан, ягоны начальнiк.
- Ну, - сказаў ён, убачыўшы пратакол допыту, - раскалоўся?
- Даў падрабязныя тлумачэннi, - адказаў Пётр.
Капiтан узяў пратакол i выйшаў з iм. Праз нейкi час зайшоў сяржант, сказаў, што Пятра выклiкае капiтан. Сяржант застаўся з падследным, а Пётр зайшоў да капiтана.
- Якiя ты тут казкi пазапiсваў? Нам прызнаннi яго патрэбны.
- Але ж Стасевiч не прызнаецца i даказвае, што не вiнаваты.
- Раз ён тут у нас, то павiнен прызнаць сваю вiну. У нас невiнаватыя не сядзяць. А гэты твой пратакол вось куды. - Капiтан парваў яго на шматкi i шпурнуў у кошык для смецця. - Справа на гэту шпiёнскую групу зацягваецца, яе трэба хутчэй скончыць. Даю табе два днi тэрмiну. Прымай любыя меры, а прызнанне вырвi. Я табе прышлю памочнiкаў.
Памочнiкi прыйшлi ў другую ноч - сам капiтан i сяржант.
- Устаць, - скамандаваў капiтан Стасевiчу.
Той устаў. Капiтан узяў стул, адсунуў яго ў кут i падступiў усутыч да Стасевiча.
- Ты колькi будзеш часу нам марочыць галаву? Чаму водзiш за нос следчага? Махровая твая варожая шкура, маць тваю... Прызнаешся?
- Я не вiнаваты. Мне няма ў чым прызнавацца.
- Значыць, не вiнаваты? - прасiпеў скрозь зубы капiтан, i разам з сяржантам адначасова ўдарылi Стасевiча.
