Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)
Усе суразмоўцы зрабiлi выгляд, што не пачулi сказанае пра Сталiна, i адразу ж моўчкi ўлеглiся паспаць. Майсееў па прастаце сваёй не заўважыў гэтай раптоўнай маўклiвасцi i зменлiвасцi паводзiн сяброў i працягваў размову:
- Сталiна, канечне, нiхто не заб'е, да яго нiкога блiзка не падпусцяць. А вось, кажуць, Чэрчыль па вулiцы ходзiць без аховы.
У той дзень палёты так i не адбылiся, i салдат з аэрадромнай абслугi адпусцiлi ў казарму.
Майсееў адразу ж i забыў пра тую сваю гаворку пра славу, здавалася, забылiся i тыя трое прысутных, што чулi яе. Але праз некалькi дзён Майсеева арыштавалi. Значыць, нехта з iх данёс у асобы аддзел, што сказаў Майсееў пра Сталiна. Асабiсты справу скончылi хутка. Майсееў не адпiраўся, ён лiчыў сказанае проста пустой балбатнёй, нiчога супраць Сталiна ён не мае, а забiць яго не было нават i ў думках.
Справа на Майсеева паступiла ў ваенны трыбунал. Майсееў абвiнавачваўся ў правядзеннi антысавецкай агiтацыi, i пагражала яму пазбаўленне волi да дзесяцi гадоў.
Я быў сакратаром у судзе. Судзiлi яго закрытым пасяджэннем. Суд iшоў спакойна, цiха. Майсееў расказаў усё як было, ахвотна адказаў на ўсе пытаннi, i я не заўважыў у iм нiякай трывогi цi страху за сябе. Вясковы хлопец, старэйшы сын у вялiкай сям'i, - у мацi-ўдавы яшчэ чацвёра дзяцей, - з даверлiвымi вачамi, ён зусiм не думаў, што за тыя сказаныя словы пра Сталiна яго строга пакараюць. Ну, можа, месяцаў шэсць дадуць, не больш. У армii ён служыў першы год, твар яго яшчэ не ведаў брытвы - на iм, як у падлетка, залацiўся пушок.
Сведкi для дачы паказанняў заходзiлi ў зал з паслухмянай салдацкай гатоўнасцю зрабiць усё, што ад iх патрабуюць. Нiхто з iх нi разу не зiрнуў на падсуднага, не адклiкнуўся на яго позiрк. А Майсееў не зводзiў з кожнага вачэй, чакаў з прыгатаванай усмешкай на вуснах прывiтання, а сябры не вiталiся.
Я стараўся ўгадаць, хто ж з тых трох сведак прадаў Майсеева, пабег з даносам у асобы аддзел, накляпаў на таварыша. Так i не ўгадаў, бо ўсе паводзiлi сябе аднолькава, нiхто не выдаў сябе хоць якой дробяззю.
Майсеева было шкада, а яго спакой, поўная даверлiвасць суду яшчэ больш выклiкалi спагаду i сiмпатыю. Спачувалi яму i суддзi, i пракурор, i асаблiва жанчына-адвакат.
У перапынку судовага пасяджэння маёр, якi старшынстваваў у судзе, сказаў:
- I трэба ж было яму, дурню, Сталiна ўпамянуць. Ну гаварыў бы пра Чэрчыля, Трумэна, японскага iмператара. Дык не, Сталiна ўспомнiў.
Па так званых палiтычных справах у той час у суддзяў не было выбару нi пры вызначэннi меры пакарання, нi ў квалiфiкацыi дзеянняў падсуднага. Па любых iншых справах, нават аб забойствах, суды мелi большую свабоду - маглi апраўдаць падсуднага, вызвалiць з-пад варты адразу ж у зале суда. А па палiтычным абвiнавачваннi нават пры апраўдальным прыгаворы, якiх, дарэчы, амаль не было, суды такога права - вызваляць з-пад варты - не мелi. Апраўданага вялi назад у турму, дзе лёс яго вырашалi тыя ж следчыя бяспекi.
У той час за такое злачынства, напрыклад, як забойства, закон прадугледжваў да дзесяцi гадоў, гэтак жа як i за антысавецкую агiтацыю - за нейкi расказаны анекдот, частушку прапетую. Калi ў выбары меры пакарання за любое крымiнальнае злачынства суддзi маглi прымянiць i нiжэйшую санкцыю адпаведнага артыкула кодэкса, то за палiтычныя злачынствы, тую ж самую антысавецкую агiтацыю, такой магчымасцi суддзi не мелi. Паспрабаваў бы якi суддзя апраўдаць падсуднага па палiтычных справах цi вызначыў бы пакаранне па нiжэйшай санкцыi, на другi дзень яго ўжо на пасадзе суддзi не было б. У тыя часы апраўдальны прыгавор па палiтычных справах на некага мог стаць абвiнаваўчымна самога суддзю.
Прыгавор Майсееву быў вынесены строгi - звычайны прыгавор тых часоў восем гадоў лагераў.
Майсееў не паверыў пачутаму, спытаў:
- Колькi, восем месяцаў?
- Восем гадоў.
Майсееў збялеў, апусцiўся на лаву i сядзеў, заплюшчыўшы вочы.
Пасля суда я спытаў у маёра, хто, на яго думку, з тых трох сведак-салдат мог данесцi на Майсеева.
- Усе тры маглi, - адказаў маёр. - Кожны баяўся, каб самога не пасадзiлi за неданясенне. А за прыгавор я баюся - могуць адмянiць за мяккасцю.
- Нiчога сабе - мяккасць, восем гадоў, - здзiвiўся я.
- I могуць не згадзiцца з квалiфiкацыяй злачынства. I прыгавор адменяць.
Так i выйшла. Праз якi тыдзень з трыбунала акругi пазванiлi i сказалi, што пракуратура палiчыла прыгавор памылковым i прынесла на яго пратэст. Не згодны i з мерай пакарання - мяккая, i з квалiфiкацыяй - тое, што сказаў Майсееў пра Сталiна, ёсць не антысавецкая агiтацыя, а падбухторванне, заклiк да тэрарыстычнага акта супраць правадыра.
Пратэст пракурора быў задаволены. Прыгавор адмянiлi, справу перадалi на дарасследаванне i на новы суд. Ваенны трыбунал ужо ў iншым складзе асудзiў Майсеева як тэрарыста на дваццаць пяць гадоў.
Вось i набыў сабе славу, бедалага.
Было гэта на пачатку пяцьдзесят першага года, нямнога заставалася тырану да смерцi. Цi выжыў Майсееў у тых сталiнскiх лагерах - яго на Калыму адправiлi, - не ведаю. А калi Бог мiлаваў яго i Майсееў выжыў, то вярнуўся ён дамоў недзе ў пяцьдзесят пятым. Шкада, што пацярпеў за тырана дарэмна. Няхай бы на самай справе забiў яго. Вось тады i праславiўся б. А забiць Сталiна, на жаль, героя не знайшлося.
ГЕНЕРАЛIСIМУС
Аднойчы я быў запрошаны на адну сямейную ўрачыстасць. Гасцей сабралася чалавек пятнаццаць, пераважна саслужыўцы гаспадара. Быў i яго сусед па лесвiчнай пляцоўцы.
Вячэра iшла па заведзеным парадку. Тосты за гаспадара-юбiляра - яму споўнiлася пяцьдзесят гадоў, - за яго жонку, дзяцей перамешвалiся анекдотамi, размовамi аб рабоце, танцамi басанож, каб не пашкодзiць дываны на падлозе. Адным словам, было п'яна-весела, для чаго i сабралi гасцей.
Я сядзеў побач з суседам гаспадара, якога звалi Аляксеем Максiмавiчам.
- Мяне запомнiць лёгка, - сказаў ён пры знаёмстве, - я цёзка вялiкага пралетарскага пiсьменнiка Горкага.
Яму было за семдзесят - сам пра гэта некалькi разоў напамiнаў, падкрэслiваючы, што, нягледзячы на свой паважаны ўзрост, ён здаровы i на выгляд маладжавы. Ён i сапраўды выглядаў маладзей за свае гады. Валасы яго густа кучомiлiся i зусiм мала пасiвелi. Гладкiя, пульхненькiя шчочкi па-дзiцячы ружавелi. Вочы, глыбока захаваныя пад густымi брывамi, надавалi яму выраз строгасцi i недаступнасцi, хоць ён i стараўся быць у застоллi гэткiм вясёлым кампанейскiм чалавекам. Бачылася ў iм упартая зададзенасць падабацца, быць у цэнтры ўвагi ўсiх застольнiкаў. I вось гэтая зададзенасць, iмкненне вылучыцца i падпарадкаваць увагу ўсiх у мяне выклiкала да яго непрыязнасць i недавер. Несцiханая бясконцая балбатня нават прыемнага табе чалавека выклiкае раздражненне, а тым больш нясцерпна слухаць балбатню чалавека, табе непрыемнага. Самазвана, без згоды i выбару ўсiх застольнiкаў, Аляксей Максiмавiч стаў тамадой, узяўшы на сябе функцыi распарадчыка застолля. Перад тым як штосьцi сказаць, Аляксей Максiмавiч уставаў, гучна ляпаў у далонi, усе сцiхалi, i ён тады нешта гаварыў - анекдот, тост або якое-небудзь павучанне, натацыю. Прапанаваў i гасцям нешта смешнае расказаць, паказваў на некага пальцам, гаварыў: "Давай, пасмяшы нас, раскажы нешта вясёленькае". Госць уставаў i, калi ўмеў, смяшыў. Нацэлiў ён пальцам i на мяне.
- Чарга ваша, сусед. Анекдот цi хохмачку на-гара.
Я аднекваўся, гаварыў, што анекдотаў не ведаю, а смешных гiсторый са мною не адбывалася. Аднак ён не адступiўся i ў рэшце рэшт прымусiў мяне прачытаць адну эпiграму вядомага паэта на другога, такога ж вядомага.
Я ды i ўсе, вiдаць, госцi зразумелi, што Аляксей Максiмавiч - чалавек упарты, з моцным характарам i не пераносiць пярэчанняў. Гэта пацвярджалi i яго ўладарныя жэсты, бесцырымоннасць, з якой ён камандаваў застоллем.
Антыпатыя да чалавека можа ўзнiкнуць адразу ж пры першым знаёмстве. Iнстынкт цi нейкае падсвядомае пачуццё дае табе сiгнал - будзь асцярожны з гэтым чалавекам, ён кепскi, небяспечны, над яго галавой чорны нiмб, што азначае чорныя думкi, чорную душу. Кажуць, ды i я чытаў пра гэта, што ёсць празорцы, якiя бачаць гэтыя нiмбы над галавой чалавека: нiмб светлы - чалавек добры, нiмб чорны - чалавек дрэнны. Трэба сказаць, што я рэдка памыляўся ў людзях, iнстынкт мяне не падводзiў. Таму я i незалюбiў гэтага цёзку вялiкага пралетарскага пiсьменнiка, мне здавалася, што я бачу над галавой яго той самы чорны нiмб.
У адным з перапынкаў, калi курачы выйшлi падымiць на лесвiчную пляцоўку, выйшаў туды i я, хоць i не курыў. Выйшаў пазней за ўсiх i пачуў гучны голас Аляксея Максiмавiча. Ён спрачаўся з маладым чалавекам - рэдактарам заводскай шматтыражкi. Чым больш упарта яны даказвалi адзiн аднаму сваю правату, тым больш абвастралася непрымiрымасць пазiцый спрачальнiкаў. Вядома, што калi людзi спрачаюцца i iмкнуцца да iсцiны, спрэчка гэта немiнуча спыняецца, бо iсцiна бывае адна. Калi ж спрачальнiкi iмкнуцца не да iсцiны, а да перамогi, то спрэчка разгараецца, i нiводзiн не можа выйсцi пераможцам.
- А вы лiчыце, што ў нас цяпер парадак? Дысцыплiна? - гаварыў Аляксей Максiмавiч. - Развал, нiхто нiкога не баiцца.
