Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Сэнс яе слоў не адразу ўцямiў Едыгей, ён зразумеў яго, калi ўбачыў, як адразу вырас натоўп перад уваходам на станцыю. Задраўшы галовы, людзi глядзелi, як некалькi чалавек, прыставiўшы лесвiцу, вывешвалi высока над дзвярамi вайсковы партрэт Сталiна ў чорнай жалобнай аздобе.
Тады зразумеў ён, чаму такая жаласлiвая гучала па радыё музыка. Iншым часам ён, можа, i сам бы пайшоў да людзей, каб дазнацца, што здарылася з тым чалавекам, але цяпер i свайго гора хапала. I ён маўчаў. I Зарыпа была безуважная да ўсяго.
А цягнiкi iшлi, як i належала iм, што б нi адбывалася на свеце. Праз паўгадзiны павiнен быў праходзiць цягнiк дальняга прызначэння пад нумарам семнаццаць. Едыгей сказаў Зарыпе:
- Нам трэба вяртацца, засталося паўгадзiны. Ты павiнна падумаць, казаць дзецям пра смерць бацькi цi не. Сама рашай па дарозе. Пры дзецях ты не павiнна плакаць. Разумееш?
- Добра, я ўсё разумею, - адказала праз слёзы Зарыпа. - I пакуль мы будзем ехаць, я падумаю i скажу, як нам быць. Я зараз, я пастараюся ўзяць сябе ў рукi. Я зараз...
У цягнiку, калi вярталiся, людзей было зноў поўна, ехалi некуды на край свету вялiкай, аж цяжка было яе ўявiць, краiны.
Яны трапiлi ў купэйны вагон. Пасажыраў тут было меней, i Едыгей з Зарыпай уладкавалiся ў праходзе ля акна. Зарыпа ўсё глядзела ў тое акно. Можа, абдумвала сваё новае, удоўе жыццё. Было ёй пра што думаць.
Пра Зарыпу думаў i Едыгей, думаў пра тое, што яму цяпер, болей як калi, трэба быць стрыманым i мудрым, каб па-сапраўднаму памагчы Зарыпе. I трэба, каб яна даверылася ягонай мудрасцi i ўпэўненасцi. А пакуль ён не назаляў ёй. Наплакаўшыся, яна сама пачала размову:
- Я не буду пакуль казаць малым... Яны ж так чакаюць бацьку. Асаблiва Эрмек. За яго баюся... Напiшу братам i сёстрам, сваiм i яго. Адгукнуцца, можа, i памогуць выехаць адсюль. А там вiдаць будзе. Мне б толькi дзяцей выгадаваць...
Так разважала яна, а Буранны Едыгей моўчкi слухаў, разумеючы i прымаючы сэнс кожнага яе слова, ведаючы, што гэта толькi малая частка таго, пра што думае яна.
- Бадай ты праўду кажаш, Зарыпа... Трэба пачакаць. А пакуль твае сваякi адгукнуцца, ты не сумнявайся наконт нас. Будзем разам трымацца. Няхай дзецi пакуль гадуюцца разам з нашымi. Сама ведаеш, Укубала любiць iх як сваiх. А там вiдаць будзе.
I яшчэ сказала ў гэтай размове з цяжкiм уздыхам:
- Бо вось як бывае ў гэтай жытцы. Каб не дзецi, Едыгей, не глядзела б я на гэты свет. Навошта мне жыць? Але дзецi, а з iмi i жыццё патрабуюць свайго. Дзецi рана цi позна даведаюцца, i гэта будзе з iмi праз усё жыццё. З гэтым прозвiшчам iм ходу не будзе. Цi здолею я памагчы iм? Бо ён быў для iх усё.
I Едыгей уважлiва слухаў яе. Ён цанiў гэтую яе споведзь i гэты яе давер. Але i ўсведамленне свайго бяссiлля прыгнятала яго.
Яны ўжо наблiжалiся да раз'езда Баранлы-Буранны.
- Ты сабярыся з сiламi, - сказаў Едыгей Зарыпе. - Зараз будзем дома. Значыцца, так парашылi. Дзецям нi слова. А цяпер прыбяры сябе. Iдзi ў тамбур. I не чакай мяне там, а выходзь з вагона. Пачакаеш на станцыi. Я выйду, i мы пойдзем.
- Што ты задумаў?
- Нiчога, гэта справа мая.
Пасажырскi цягнiк нумар семнаццаць нязвыкла рэзка затармазiў на станцыi. Усе ў вагоне спалохана паўскоквалi з месцаў. Пачулiся выкрыкi, свiсткi па ўсiм цягнiку.
- Што здарылася?
- Стоп-кран сарвалi.
- Хто?
- Дзе?
- У купэйным.
Едыгей тым часам адчынiў Зарыпе дзверы, i яна сышла з цягнiка. А сам пачакаў, пакуль у тамбур уварвалiся праваднiк i кандуктар.
- Стой! Хто сарваў стоп-кран?
- Я, - адказаў Буранны Едыгей.
- Ты хто такi? Якое ты меў права?
- Трэба было.
- Чаму трэба было? Ты што, пад суд захацеў?
- Няхай сабе. Запiшыце ў сваiм акце, якi вы ў суд цi куды яшчэ перадасцё. Вось дакументы. Запiшыце, што былы франтавiк, пуцявы рабочы Едыгей Жангельдзiн сарваў стоп-кран i спынiў цягнiк на раз'ездзе Баранлы-Буранны ў знак жалобы ў дзень смерцi таварыша Сталiна.
- Ты што гаворыш? Хiба Сталiн памёр?
- Па радыё аб'яўлялi. Слухаць радыё трэба.
- Ну тады iншая справа, - разгубiлiся тыя i не сталi затрымлiваць Едыгея. - Тады iдзi, калi такая справа.
Праз колькi хвiлiн цягнiк нумар семнаццаць рушыў далей...
I зноў iшлi цягнiкi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па баках ад чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжалi ўсё тыя ж, адвеку некранутыя пустэльныя пространi - Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.
Касмадрома Сары-Азекi тады яшчэ i ў памiне не было. Магчыма, ён быў хiба ва ўяўленнi будучых творцаў касмiчных палётаў.
А цягнiкi ўсё гэтак жа iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
Лета i восень пяцьдзесят трэцяга года былi самымi пакутнымi ў жыццi Бураннага Едыгея. Нi да гэтага, нi пасля нiколi нiякiя снежныя заносы на пуцях, нiякiя саразекскiя спёка i бязводдзе, нiякiя iншыя бядоты i нястачы, i нават вайна, а Едыгей дайшоў да Кёнiгсберга i мог быць тысяч разоў знявечаным цi забiтым, не прынеслi яму столькi пакут, як тыя днi...
Апанас Iванавiч Елiзараў неяк расказваў Бураннаму Едыгею, з якой прычыны бываюць апоўзнi, гэтыя няўмольныя зрухi ў тоўшчы зямной кары, калi абвальваюцца, скрануўшыся з месца, цэлыя схiлы, а то i ўся гара валiцца набок, выварочваючы пароду. I жахаюцца людзi - гэта ж такое бедства жыло побач з iмi!
Нешта падобнае можа адбыцца i з чалавекам, калi застаецца ён адзiн на адзiн са сваiмi неадольнымi супярэчнасцямi i кiдаецца сэрцам i думкай туды i сюды, мiзарнее духам, не адважваючыся прызнацца ў тым нават сябру, бо нiхто на цэлым свеце не ў стане нi дапамагчы, нi зразумець. Пра гэта ён ведае, i гэта страшыць яго. Але тое няўмольнае iдзе, блiзiцца.
Першы раз Едыгей адчуў у сабе такi зрух i выразна ўсвядомiў яго, калi месяцы праз два пасля паездкi з Зарыпай у Кумбель зноў паехаў туды па справах. Ён абяцаў Зарыпе завярнуць на пошту, даведацца, цi ёсць пiсьмы для яе, i калi няма, паслаць тры тэлеграмы па трох адрасах, якiя яна яму дала. Да той пары нi на адно сваё пiсьмо не атрымала яна адказу ад сваякоў. I цяпер яна хацела хоць ведаць, цi атрымалi яны тыя пiсьмы цi не - няхай пацвердзяць гэта. Можа, браты i сёстры не жадалi нават па пошце звязвацца з сям'ёй Абуталiпа.
Едыгей выехаў на сваiм Буранным Каранары ранiчкай, каб дома быць увечары. Канечне, ён мог бы пад'ехаць i цягнiком. Але ён не хацеў гэтага рабiць, шкадуючы Абуталiпавых малых. Абодва яны, i старэйшы, i малодшы, усё гэтак жа дзень пры днi чакалi каля чыгункi бацьку. У iхнiх размовах, гульнях, ва ўсiм немудрагелiстым дзiцячым быццi чаканне бацькi было самым найгалоўным. А памагчы iм тут мог толькi Едыгей, якi ўсё мог i ўсё ведаў.
Едыгей i сам разумеў гэта i таму ўсяляк стараўся, каб малыя меней думалi пра бацьку. Помнячы, што Абуталiп наказваў гаварыць малым пра мора, ён успамiнаў усё новыя i новыя падрабязнасцi свайго дзяцiнства i рыбацкай маладосцi, усялякае рознае пра Аральскае мора. Эрмек быў самым зацiкаўленым слухачом i самым лепшым вытлумачальнiкам ягоных расказаў. Але пра што б нi пачалася размова, ён абавязкова яе паварочваў на бацьку. Едыгей расказваў:
- А на Аральскiм моры ёсць такiя азёры з берагамi, ля якiх расце трыснёг. А ў тым трыснягу хаваюцца паляўнiчыя з ружжамi. I вось качкi ляцяць вясной на Аральскае мора. Зiмой яны жылi на другiх морах, дзе цяплей было, а калi расталi льды на Арале, ляцяць як найхутчэй i днём i ўначы, бо вельмi засумавалi па тутэйшых мясцiнах. Ляцяць яны вялiкай чарадой, хочуць паплаваць у вадзе, пакупацца, пакуляцца, i ўсё нiжэй яны i блiжэй да берага, а тут раптам агонь i дым з-за трыснягу - пах-пах! То страляюць паляўнiчыя. Качкi з крыкам падаюць у ваду. А каторыя залятаюць аж на сярэдзiну мора i кружаць там над хвалямi i крычаць. Бо яны прывыклi плаваць ля берагоў. А да берагоў ляцець баяцца.
- Дзядзька Едыгей, але ж адна качка адразу паляцела назад, туды, адкуль прыляцела.
- А чаму яна туды паляцела?
- Дык мой жа папiка там матросам, ён плавае там на вялiкiм караблi. Ты ж сам казаў, дзядзька Едыгей.
- Ну так, усё правiльна, - успамiнае Едыгей, не цямячы, што да чаго. - Ну i што потым?
- А гэтая качка прыляцела i сказала майму папiку, што паляўнiчыя схавалiся ў трыснягу i стралялi ў iх. I што iм няма дзе жыць!
- Глядзi ты. I праўда!
- А папiка сказаў той качцы, што скора ён прыедзе, што на раз'едзе ў яго два хлопчыкi - Давул i Эрмек, i яшчэ ёсць дзядзька Едыгей. I калi ён прыедзе, мы ўсе збярэмся i пойдзем на Аральскае мора i прагонiм з трыснягоў паляўнiчых, якiя страляюць качак. I зноў качкам будзе добра на Аральскiм моры... Будуць плаваць у вадзе i куляцца вось так, цераз галаву...
Ад расказаў Едыгей пераходзiў на варажбу з каменьчыкамi. Цяпер ён пастаянна насiў пры сабе сорак адзiн каменьчык увелькi з буйную гарошыну. Гэты даўнi спосаб варажбы меў свае сакрэты, свае назвы. Калi Едыгей раскладваў каменьчыкi, прыгаворваючы, каб яны адказвалi без маны i адразу, цi жывы чалавек, iмя якога Абуталiп, дзе ён i цi скора дарога ляжа перад iм, i што на думцы ў яго, i што на душы, малыя засяроджана маўчалi, цiкуючы за тым, як клалiся каменьчыкi. Аднойчы неяк Едыгей неўпрыкмет падышоў да хлапчукоў, якiя гэтак сцiшылiся недзе ў кутку, што не заўважылi яго. Яны цяпер самi варажылi на каменьчыках. Эрмек раскладваў iх як умеў, перад тым кожны каменьчык падносiў да вуснаў i да iлба i кожнаму казаў:
