Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)

Гiсторыя гэтая адбылася ў той час, калi, выгнаныя з поўдня Азii, жуаньжуаны хлынулi на поўнач i, надоўга захапiўшы саразекi, вялi бесперапынныя войны, каб пашырыць уладаннi i захапiць больш рабоў. На першым часе, напаўшы нечакана, у блiзкiх да саразекаў землях яны ўзялi многа палонных, сярод iх многа жанчын i дзяцей. Усiх iх пагналi ў рабства. Але супрацiўленне нашэсцю расло. Пачалiся жорсткiя сутычкi. Жуаньжуаны не збiралiся пакiдаць саразекi, а наадварот, хацелi замацавацца ў гэтых прывольных для жывёлагадоўлi стэпах. Мясцовыя ж плямёны не маглi змiрыцца i лiчылi сваiм абавязкам i правам рана цi позна выгнаць захопнiкаў. Як бы там нi было, а вялiкiя i малыя бiтвы iшлi з пераменным поспехам. Але ў гэтых душагубных войнах былi i перапынкi.

У адно такое зацiшша купцы, што прыйшлi з караванам з наманскай зямлi, расказвалi, п'ючы чай, як мiнулi яны саразекскiя стэпы без асаблiвых перашкод ля калодзежа з боку жуаньжуанаў, i спамянулi пра тое, што сустрэлi ў саразеках аднаго маладога пастуха пры вялiкай чарадзе вярблюдаў. Купцы пачалi гаварыць з iм, але ён аказаўся манкуртам. На выгляд здаровы, i не падумаеш, што з iм такое зрабiлi. Напэўна не горшым за iншых быў некалi, i разумны, i гаваркi, i сам яшчэ зусiм малады, толькi-толькi вусы прабiваюцца, i тварам прыгожы, а скажа слова - нiбы ўчора на свет нарадзiўся, не памятае былога, не ведае свайго iмя, нi бацькi, нi маткi, нi таго, што з iм зрабiлi жуаньжуаны, адкуль ён родам - таксама не ведае. Пра што нi спытаеш, маўчыць, адкажа толькi "так" цi "не" i ўвесь час за шапку трымаецца, якая шчыльна сядзiць на галаве. Для такога манкурта няма горшага пакарання, чым настрашыць: давай, гэта, адпарым тваю галаву. Будзе бiцца, як дзiкi конь, але да галавы не дасць дакрануцца. Шапку яны не здымаюць нi днём, нi ноччу, у шапцы спяць... I ўсё ж, працягвалi расказ госцi, дурань дурнем, а справу сваю ведае - пiльна сачыў, пакуль караваншчыкi не ад'ехалi ад таго месца, дзе пасвiлася яго чарада вярблюдаў. А адзiн пагоншчык вырашыў пажартаваць на развiтанне з тым манкуртам.

- Шлях далёкi ў нас. Каму прывiтанне перадаць, якой прыгажунi, у якой старане? Кажы, не хавайся. Чуеш? Можа, хусцiнку перадаць ад цябе?

Манкурт доўга глядзеў на пагоншчыка, а пасля прамовiў:

- Я кожны дзень гляджу на месяц, а ён на мяне. Але мы не чуем адзiн аднаго... Там нехта сядзiць...

Пры гэтай размове была ў юрце жанчына, якая разлiвала чай купцам. Гэта была Найман-Ана. З такiм iмем яна засталася ў саразекскай легендзе.

Найман-Ана выгляду не падала пры гасцях. Нiхто не заўважыў, як усхвалявала яе гэтая вестка, як перамянiлася яна ў твары. Ёй хацелася падрабязней распытаць купцоў пра таго маладога манкурта, але яна баялася - даведаецца больш, чым сказана. I змагла прамаўчаць, душачы ў сабе ўзнiкшую трывогу, як параненая птушка свой крык... Тым часам ужо гаварылi аб нечым iншым, нiхто больш не ўспамiнаў пра няшчаснага манкурта - цi мала што бывае на свеце, а Найман-Ана ўсё старалася перасiлiць страх, што ахапiў яе, суняць трымценне ў руках, нiбы яна сапраўды прыдушыла ў сабе тую крыкнуўшую птушку; яна толькi нiжэй апусцiла на твар чорную жалобную хустку, якая даўно ўжо стала звычнай на яе сiвой галаве.

Караван купцоў неўзабаве пайшоў сваёй дарогай. I ў гэтую бяссонную ноч Найман-Ана зразумела, што не будзе ёй спакою, пакуль не знойдзе яна ў саразеках таго пастуха-манкурта i не пераканаецца, што гэта не яе сын. Пакутлiва цяжкая думка гэтая зноў ажывiла ў матчыным сэрцы даўно затоенае сумненне, што сын загiнуў на полi бою... I лепш, вядома, было двойчы пахаваць яго, чым мучыцца, адчуваючы неадступны страх, неадступны боль, неадступнае сумненне.

Яе сын быў забiты ў адным з баёў з жуаньжуанамi ў саразекскай старане. Муж загiнуў на год раней. Вядомы, праслаўлены быў чалавек сярод найманаў. З наступным паходам пайшоў сын, каб адпомсцiць за бацьку. Забiтых няможна было пакiдаць на полi бою. Родзiчы павiнны былi прывезцi цела. Але зрабiць гэта сыну не давялося. У той бiтве сутыкнулiся блiзка з ворагам; многiя бачылi, як упаў ён, сын яе, на грыву каня, i конь, разгарачаны i перапалоханы шумам бiтвы, панёс яго некуды. I тады ён упаў з сядла, але нага зачапiлася за стрэмя, i ён павiснуў з боку каня, а конь, здурнеўшы ад гэтага яшчэ больш, шалёна павалок яго цела ў стэп. Як назло, конь панёсся ў варожы бок. Двое найманаў, пакiнуўшы поле бою, дзе яны павiнны былi быць у гэты цяжкi час, кiнулiся наўздагон, каб перахапiць каня i падабраць цела. Але з атрада жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе, некалькi верхавых касаплётаў з крыкамi кiнулiся наперарэз. Адзiн з найманаў быў забiты з ходу стралой, а другi, цяжкапаранены, павярнуў назад i, ледзь паспеўшы даскакаць да сваiх, упаў на зямлю. Гэты выпадак дапамог найманам у час выявiць атрад жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе i рыхтаваўся нанесцi ўдар з флангу ў самы крытычны момант бою. Найманы хутка адступiлi, каб перагрупавацца i зноў кiнуцца ў бой. I, вядома, было не да таго, каб высвятляць, што стала з iх маладым ратнiкам, сынам Найман-Аны... Ранены найман, той, што паспеў прыскакаць да сваiх, расказваў пасля, што калi яны кiнулiся за iм услед, конь, якi валок яе сына, хутка знiк з вачэй невядома ў якiм баку.

Некалькi дзён падрад выязджалi найманы ў пошуках цела. Але нi самаго, нi яго каня, нi яго зброi, нiякiх iншых слядоў знайсцi не змаглi. Усе былi ўпэўнены, што ён загiнуў. Нават будучы раненым, ён памёр бы ў стэпе ад смагi цi сцёк бы крывёю. Гаравалi, прычыталi, што iх малады сародзiч застаўся непахаваным у бязлюдных саразеках. Гэта была ганьба для ўсiх. Жанчыны, што галасiлi ў юрце Найман-Аны, папракалi сваiх мужоў i братоў, прыплакваючы:

- Расклявалi яго сцярвятнiкi, расцягнулi яго шакалы... Як жа вы пасля гэтага будзеце насiць мужчынскiя шапкi на галовах!..

I пацягнулiся для Найман-Аны пустыя днi на апусцелай зямлi. Яна разумела на вайне людзi гiнуць. Але думка аб тым, што сын пакiнуты на полi бою, што цела яго не пахавана, не давала ёй мiру i спакою. Бясконцыя горкiя думкi мучылi мацi. I не было каму iх выказаць, каб аблегчыць гора, i не было да каго звярнуцца, акрамя як да самога бога...

Каб забаранiць сабе думаць аб гэтым, яна павiнна была пераканацца, убачыць на свае вочы, што сын быў мёртвым. Хто тады стаў бы спрачацца з лёсам. Больш за ўсё наводзiла на роздум тое, што знiк конь сына. Конь не быў забiты, конь пабег ад страху. Рана цi позна ён павiнен быў вярнуцца ў родныя месцы, у свой табун, i прыцягнуць за сабой цела на стрэменi. I тады, як нi страшна гэта было б, накрычаўшыся, наплакаўшыся, раздзiраючы твар у роспачы, усё сказала б пра сябе, няшчасную i праклятую лёсам, так, што стала б не па сабе богу на небе, калi толькi ён разумее прычытаннi. Затое не было б у душы нiякiх сумненняў i да смерцi рыхтавалася б са спакойным холадам на душы, чакаючы яе ў любы час, не чапляючыся, не затрымлiваючыся, нават у думках не жадаючы прадоўжыць сваё жыццё. Але цела сына так i не знайшлi, а конь не вярнуўся. Сумненнi не пераставалi мучыць мацi, хоць усе пачалi паступова забываць пра гэта няшчасце, як паступова забываюцца ўсе страты. I толькi яна, мацi, не магла супакоiцца i забыць. Думкi яе кружылiся ўсё па адным i тым жа крузе. Што стала з канём, дзе падзелася збруя i зброя - знайшоўшы iх, можна было б неяк здагадацца, што сталася з сынам. Магло ж здарыцца i так, што каня перахапiлi жуаньжуаны дзе-небудзь у саразеках, калi ён ужо выбiўся з сiлы i даўся злавiцца. Лiшнi конь з вупражжу таксама здабыча... Што ж яны зрабiлi тады з яе сынам закапалi ў зямлю цi кiнулi на здзекi сцяпным звярам? А што, калi ён раптам быў жывы, яшчэ жывы нейкiм цудам? Дабiлi яны яго i тым скончылi яго пакуты, цi кiнулi даходзiць у чыстым полi, цi?.. А раптам?..

Думка пабiвала думку, i не было iм канца. I калi купцы за чаем спамянулi пра маладога манкурта, якi сустрэўся iм у саразеках, не думалi яны, што сваiм расказам кiнулi iскру ў набалелую душу Найман-Аны. Сэрца яе зайшлося ў трывожным прадчуваннi. I думка, што гэта мог быць яе прапаўшы сын, усё больш, усё настойлiвей, усё мацней паланiла яе розум i сэрца. Мацi зразумела, што не супакоiцца, пакуль, адшукаўшы таго манкурта, не пераканаецца, што гэта не яе сын.

У тых паўстэпавых перадгор'ях, на летнiх стойбiшчах найманаў, працякалi невялiкiя камянiстыя рэчкi. Усю ноч прыслухоўвалася Найман-Ана да журчання праточнай вады. Пра што гаварыла ёй вада, гуллiвая вечнасць якой была цяпер так мала сугучна збалеламу духу мацi, збянтэжанай здагадкамi i сумненнямi. Супакаення хацелася. Наслухацца, здаволiцца гукамi жывой вады перад тым, як рушыць у глухое маўчанне саразекаў. Мацi ведала, што iдзе на вялiкую рызыку, выпраўляючыся ў саразекi адна, але нiкому не хацела гаварыць пра тое, што задумала. Нiхто не зразумеў бы. Нават самыя блiзкiя не адобрылi б яе намераў. Як можна пусцiцца на пошукi даўно забiтага сына? I нават калi ён выпадкова жывы i ператвораны ў манкурта, тым больш няма патрэбы шукаць яго, дарма рваць сэрца, таму што манкурт чучала ранейшага чалавека...

Той ноччу перад выездам некалькi разоў выходзiла яна з юрты. Доўга ўглядалася, услухоўвалася, стараючыся супакоiць, сабраць думкi. Была поўнач ужо, поўня стаяла якраз над галавою, аблiваючы зямлю роўным малочна-бледным святлом. Мноства белых юрт, раскiданых у розных месцах па падножжах увалаў, былi падобныя на чараду вялiкiх птушак, што начавалi тут, на берагах шумлiвых рэчак. Побач з аулам, дзе былi авечыя загарады, i далей, у лагчынах, дзе пасвiлiся табуны коней, чуўся сабачы брэх i неразборлiвыя галасы людзей. Але больш за ўсё хвалявалi Найман-Ану галасы дзяўчат, што спявалi ля загонаў з блiжняга краю аула. Сама некалi спявала гэтыя начныя песнi... У гэтых месцах стаялi яны кожнае лета, колькi памятае, як прывезлi яе сюды нявестай. Усё жыццё прайшло ў гэтых месцах: i калi людна было ў сям'i, калi ставiлi яны тут адразу чатыры юрты - адну кухонную, адну гасцiную i дзве жылыя, - i потым, пасля нашэсця жуаньжуанаў, калi засталася адна...