Масей Седнев - Раман Корзюк (на белорусском языке)
Цыпiна трэсла за плечы Валю, але Валя ўсё не прачыналася. Варочалася i нешта трызьнiла. Уваходзячы ў спальню, Цыпiна пакiнула дзьверы адчыненымi. У сталовай было запаленае сьвятло i там - гэта можна было бачыць з спальнi стаялi два чалавекi.
- Разаспалася. Уставай! Годзе ўжо! Ну, паднiмайся-ж! Трэба!
- Ну, чаго ты прычапiлася, Бася?
- Я не чапляюся! Глядзi - цябе чакаюць.
Валя Камоцкая паднялася на локцi i зiрнула праз адчыненыя дзьверы ў сталовую. Нiчога не зразумеўшы, яна апусьцiла галаву на падушку. Тады ў пакой увайшоў чалавек, папрасiў Цыпiну запалiць сьвятло i ў спальнi, i ўжо пры сьвятле, паднёс Валi Камоцкай пад самыя вочы маленькую паперку:
- Чытайце!
Валя падняла галаву зноў i прачытала: "Ордер на обыск и арест".
- Можна вас папрасiць выйсьцi, пакуль я адзенуся?
Чалавек выйшаў з спальнi ў сталовую. Валя Камоцкая адзявалася не сьпяшаючыся, спакойна. Замест страху, ёю апанавала абыякавасьць: усё роўна, як-бы яна й чакала гэтага арышту. Прост, з ёю мусiла нешта стацца, i вось яно сталася. Тая наканаванасьць, аб якой яна думала, збылася. Яна йшла да нейкага фiналу ўжо даўно i калi-небудзь трэба-ж было дайсьцi. Ад ранейшага супрацiву i ваяваньня Валя прыйшла да збытнасьцi. Была другая гадзiна ночы. Валя, адзеўшыся, паглядзелася яшчэ ў люстэрка: яна не хацела выглядаць перапалоханай перад людзьмi, якiя прыйшлi за ёю. Начныя сны яшчэ раiлiся ў яе, засмучалi, трымалi яе ў сваiм рэальна-фантастычным сьвеце. Гатовая зусiм, яна выйшла з спальнi ў сталовую. Двое зiрнулi на яе коратка i ўедлiва.
- Дзе вашыя рэчы?
- У мяне няма нiякiх рэчаў.
- Як так?
- Проста. Я тут, як вы, напэўна, ведаеце, ня жыву.
- Абшукаць кватэру!
- Выбачайце, гэта кватэра мая, а не Камоцкай, - досыць-такi цьвёрдым голасам сказала Бася Цыпiна, што ўсё моўчкi стаяла ўбаку.
Двое пераглянулiся памiж сабой.
- Абшукаць спальню арыштаванай!
У спальнi нiчога такога не знайшлося.
- Кнiгi ёсьць? - тым ня менш пытаўся чалавек з НКВД.
- Няма.
- Зброя?
- Няма.
- Лiсты?
- Няма.
- Падпiшэцеся, калi ласка, вось тут, што ў часе арышту з вамi абыходзiлiся ветлiва, - i чалавек з НКВД даў Камоцкай алавiк.
Камоцкая падпiсалася ў адпаведным месцы пратаколу.
- А вас мы папросiм падпiсаць гэты пратакол у якасьцi сьведкi, зьвярнуўся ён да Цыпiнай.
Цыпiна, аднак, ад подпiсу адмовiлася, а падпiсала пратакол ейная мацi.
- Пайшлi!
I Валя Камоцкая пайшла, падаўшы на разьвiтаньне руку Цыпiнай i ейнай мацi.
Двое гаварылi цiха i на кватэры Цыпiнай, а як апынулiся за дзьвярыма, перайшлi на шэпат.
На вулiцы чакала iх аўта. Пасадзiлi. Павезьлi. Ехалi па Савецкай. Горад спаў. Гледзячы ў вакно, Валя разьвiтвалася з вулiцамi, з дамамi, з усiм тым, што ёй было знаёма i з чым яна была так цi iнакш зьвязана тут. Пыталася ў сябе самой, калi яна ўбачыць ўсё гэта яшчэ раз i цi ўбачыць наагул. Вулiцы i дамы i тыя рэдкiя людзi, што некуды сьпяшалiся ў гэты позьнi час, здавалiся ёй дарагiмi, як нiколi. Яна прыкмячала такiя цяпер драбнiцы, якiх ня бачыла нiколi раней.
З вулiцы Ўрыцкага ўехалi на двор гэтак званай унутранай турмы НКВД. У Камэндатуры Валю Камоцкую абшукалi па ўсiх правiлах мастацтва, аформiлi i адвялi ў адзiночную камэру. Спаць Камоцкая не магла, дый ня было ўжо калi. Уверсе, скрозь краты адзiнага вакна прарэзваўся ўжо мутны, кастрычнiцкi дзень. Праз нейкi час электрычная лампачка пад стольлю зблекла i начная цемра сплывала з куткоў камэры. На карыдоры бразгацелi начыньнем. Вакенца ў дзьвярох адчынiлася, i падалi гарбату, хлеб i цукар. Бяручы ўсё гэта, Валя запыталася, цi не маглi-б ёй даць кнiжак цi газэт. Яна атрымала адказ, што кнiжкi i газэты толькi з дазволу сьледчага.
- У мяне яшчэ няма сьледчага.
- Не сьпяшайцеся, будзе! - усьмiхнуўся чалавек з карыдору.
I на самай справе, каля якой адзiнаццатай гадзiне адчынiлiся дзьверы зноў, i на парозе стаў чалавек:
- Зьбiрайцеся на допыт.
Камоцкая на хаду, пасьпешна прычэсвалася i зашпiляла гузiкi ў сваiм сiнiм свэтры.
Чалавек заставаўся стаяць на парозе i назiраў за Камоцкай.
- Выспалiся? - запытаўся ён такiм тонам, што Камоцкая не магла зразумець, цi ён спачувае ёй цi зьдзекваецца з яе. I таму Камоцкая адказала яму нейтральна:
- Яшчэ не пасьпела.
Вёў ён яе па лесьвiцы ўнiз, потым праз двор, аж пакуль не ўвайшлi ў высокi i доўгi будынак. У сярэдзiне будынку чалавек скамандваў: "Рукi назад!" I пагнаў Валю Камоцкую перад сабой на другi, потым на трэцi паверх. Яны прайшлi за гэты час гэтулькi змрочных закуткаў, карыдораў i карыдорчыкаў, што на Валю напаў страх. Яна нiколi-б ня выбралася адсюль назад, каб яе i пусьцiлi. Нарэшце, на нейкiм вiдным карыдоры чалавек загадаў ёй спынiцца. Пастукаў ў дзьверы з нумарам 76. Знутры пачуўся голас, i Камоцкая трапiла ў габiнэт сьледчага, спынiўшыся каля парогу. Перад ёй налева ў вуглу, сядзеў за сталом на выгляд яшчэ зусiм малады чалавек. Ён прапанаваў Валi сесьцi. Камоцкая падыйшла да стала, i толькi хацела сесьцi на крэсла, якое там стаяла, як сьледчы, нiбы схамянуўшыся, паказаў ёй рукой на табурэтку, што была якраз пасярэдзiне пакою, далёка ад сьледчага:
- Сядайце вунь там!
Валя ў недаўменьнi, вярнуўшыся ад стала, за якiм сядзеў сьледчы, села на табурэтку. З хвiлiну моўчкi прыглядаўся да яе сьледчы сваiмi прыжмуранымi, нiбы падсьлепаватымi вачыма. Прыглядаўся гэтак, быццам рабiў няцiкавую, але патрэбную для яго работу. Валя то апускала, то ўзьнiмала свае вочы. Яна ня вытрымлiвала маўклiвасьцi i прыжмураных вачэй рыжага сьледчага. Пасьля паўзы, якую ён вытрымлiваў, здавалася, назнарок, сьледчы падняўся i пачаў хадзiць з вугла ў вугал, заклаўшы рукi назад.
- Маё прозьвiшча Палiтыка! - i ён пагладзiў адной рукой свае залацiста-курчавыя валасы, зьнiзу шчыльна падстрыжаныя, як пад гаршчок. Паходка яго была валюхатая, быццам ён хадзiў ня ў ботах, а ў растоптаных лапцёх - ступнi яго ног, вiдавочна, былi пляскатыя. - Але палiтыкай мы не займаемся. Iнтарэсы нашай дзяржавы вышэй усялякай палiтыкi i iх мы й паклiканы абараняць.
Як-бы змарыўшыся ад хадзьбы, Палiтыка сеў на сваё месца. Валя зьдзiвiлася - ён глядзеў на яе цяпер ня прыжмуранымi, а круглымi, чырвонымi i злоснымi вачыма, якiх Валя не заўважыла на пачатку. Ад адкрытага цяпер погляду аблiчча яго зьмянiлася, i перад Камоцкай сядзеў цяпер як-бы iншы чалавек.
- Дык, значыцца, займаецеся сплавам, савецкая студэнтка Камоцкая!
- Не разумею, выбачайце.
- Сплаўляеце савецкiх грамадзян за мяжу?
- Калi вы гэта называеце сплавам - так!
- Ах, вось як! А я думаў вы будзеце адмаўляцца!
- Чаму-ж? Не!
Такi адказ Камоцкай, здавалася, нечакана раззброiў сьледчага, зьбiў яго з тропу. У першы момант ён як-бы ня ведаў, што яму рабiць далей. Ды, расьсекшы, як мячом, даланёй паветра, рашуча прагаварыў:
- Значыць, мне лягчэй! Будзем тады пiсаць пратакол! Адказвайце: iмя, iмя па бацьку, прозьвiшча?
- Валя Сьцяпанаўна Камоцкая.
- Год нараджэньня?
- Трынаццаты.
- Сацыяльнае паходжаньне?
- З сялян.
- Адукацыя?
- Вышэйшая, незакончаная.
- Яшчэ можаце закончыць. Прафэсiя?
- Настаўнiца.
- Сувязь з загранiцай?
- Нiякай.
- Вось тут мы вам не паверым! Каго вы завялi на хутар Баранкевiча?
- Нiякага такога хутару я ня ведаю.
- Дзе вы бачылiся апошнiм разам з Раманам Корзюкам?
- А гэта iншая рэч. Прынамся, не на хутары Баранкевiча.
- Дзе-ж тады?
- Гэта прыватная справа.
- Гэта не адказ.
- Маю я права адказваць, як хачу?
- Нiякага такога права вы не атрымаеце. Адказвайце на пытаньне - вы арыштаваныя.
- Я ўжо адказала.
- Вы ведаеце сям'ю Корзюкаў?
- Не.
- А ўсё-ж вы вялiкая шэльма!
- Абраза - гэта нягодны мэтад. Прашу не абражаць.
- Нiчога! Мы вас абрэжам! Дзе i як вы сустрэлiся ў Менску з мацi i сястрой Корзюка?
- Я вам адказала, што ягонай сям'i я ня ведаю.
- А яго самога?
- Трошкi.
- Якую гэта вы маеце стаянку на пагранiччы?
- Я нiдзе не стаяла.
- Ляжалi? А такое прозьвiшча - Шаркевiч - вам вядома?
- Не.
- Значыць, вам нiчога не вядома? Скажэце, да якой шпiёнскай арганiзацыi вы належыце?
- Як хутка вы творыце ўсё, таварыш Палiтыка! Не сьпяшайцеся!
- А й сапраўды! У нас час ёсьць, таварыш Камоцкая! Пройдзе месяц, два, пройдзе паўгода, год - загаворыце!
Палiтыка патэлефанаваў. На парозе зьявiўся чалавек.
- Забраць арыштаваную!
13
У камэры Валя Камоцкая аналiзавала свае паводзiны на допыце. Яна была незадаволеная iмi. Наблытала i нагаварыла ўсякага глупства. Спачатку нiбы прызналася, а потым пачала адмаўляцца. Няма лiнii, не паказала свае натуры. Вось табе i наканаванасьць долi, вось табе i мiсiя ўся! У думках выходзiць усё ўзьнёсла i ўрачыста, а ў жыцьцi - i ценю няма ад тых думак! Ставiла сабе за мэту - iграць нейкую ролю, i вось сыйграла. Лепш ня трэба! Дзiцё! Ды наўзьверх i зьядлiвае. Недаростак! Сапраўды - "з лапцяў"! Чаго я выкручвалася? Тут-жа ўсё ясна. Самаабарона? Але самаабарона, так як я вяла яе, абнiжае мяне. Валя Камоцкая ведала, што не адказваць на пытаньнi, якiя табе могуць пашкодзiць, традыцыйна лiчыцца разумным. Але-ж такая "разумнасьць" зьнiжае твой вобраз i ў рэшце рэшт ня зьменшыць твае вiны ў вачох сьледчага. Мяне ня вiдаць было як асобы. Ня было постацi! Значыць, ня было чалавека. На самай справе, як я дакацiлася да турмы? Дзеля чаго? Дзеля Рамана? Такое я ўжо дзiцянё, што кiнула ўсё i пабегла за хлопцам? Ня шукала я нечага большага? Ня быў Раман для мяне рухам наперад, чалавекам, што не скараўся i некуды йшоў? Раман ўсё-ткi пайшоў, сваёй цi не сваёй, правiльнай цi няправiльнай дарогай, а пайшоў. А дзе-ж я стаю? На якой дарозе? Якая мая мэта? Толькi так, дзеля глупства нейкага марнавацца ў турме? Гэта было-б праступствам i дурнотай. А перад бацькамi вялiкiм грэхам. Хiба можна так кiдацца сваiм жыцьцём? Як-бы ў мяне няма й нiякага абавязку? Няўжо-ж я ўмею толькi дурэць? Ня скончылася мая дурасьлiвасьць даўно? А дзе-ж тая сталасьць, запытацца-б у сябе? Падумаць толькi - шпiёнкай станаўлюся! Куды павярнулi! Сапраўды, добрая студэнтка з мяне! Таго глядзi, абкруцяць Шаркевiчамi i Кандраценямi!
