Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Едыгей не паленаваўся, развязаў напаўпусты рэчмяшок, у якiм была прыгаршча тых цукерак, загорнутых у газету, хустка для жонкi, купленая ў спекулянтаў. I была яшчэ ў рэчмяшку пара салдацкай бялiзны, рэмень, пiлотка, запасная гiмнасцёрка, штаны - вось i ўвесь запас.
Сабака злiзнуў з далонi цукерку, захрумсцеў ёю, вiляючы хвастом i ўважлiва, аддана гледзячы абнадзеянымi вачамi.
- Ну, а цяпер бывай.
Едыгей падняўся i пайшоў берагам. Рашыў не надакучаць на станцыi, блiзка свiтанне было, трэба было дабiрацца неяк да свайго аула Жынгельдзi.
Толькi апоўднi таго дня дабраўся ў Жангельдзi, увесь час iдучы берагам мора. А да кантузii за дзве гадзiны прабягаў адлегласць тую. I на табе сыночка, высветлiлася, даўно няма ў жывых. Калi Едыгея мабiлiзавалi, малому было паўгода. I такi ўжо лёс - памерла малое ў адзiнаццаць месяцаў. Захварэў на краснуху i не змог агню нутранога, згарэў, апаў попелам. Пiсаць бацьку пра тое на фронт не сталi. Куды i навошта пiсаць? На вайне i без таго ўсялякага хапае. Вернецца жывы, даведаецца, пасмуткуе, перажыве. А вы маладыя, казалi жонцы ў ауле, народзiце яшчэ, чаму не? "Галiна абламалася, затое ствол цэлы". I яшчэ, можа, меркаванне было: вайна яна вайна, цi мала што - куля абмiне, дык няхай хоць з надзеяй развiтаецца з белым светам: маўляў, спадчыннiк ёсць, роду не звесцiся...
А Укубала за ўсё кляла толькi сябе. Ад плачу заходзiлася, абдымаючы ацалелага мужа. Бо чакала гэтага дня з надзеяй i болем непагасным, змарнела ўся, чакаючы. Расказвала, захлiпваючыся слязьмi, што старая адразу здагадалася пра краснуху, казала, што трэба дзiцяцi захутаць як цяплей у коўдру з вярблюджай поўсцi ды трымаць у поўнай цемры, ды паiць цёпленькай вадзiчкай, а там ужо воля боская, агонь спадзе, дзiця выжыве. А яна, гаротнiца, не паслухалася той старой. Папрасiла ў суседзяў калёсы да павезла хворае дзiця на станцыю да доктаркi. А калi дабралася да Аральску на калёсах тых, дык было позна ўжо. Згарэў хлапчук па дарозе. Доктарка лаяла яе ўжо, лаяла. Кажа, трэба было табе паслухацца той старой...
Вось якiя навiны чакалi Едыгея дома, як толькi ён пераступiў парог. Скамянеў, учарнеў ад гора з той пары. Не думаў ён раней нiколi, што засумуе гэтак па малым дзiцёнку, па першынцу сваiм, якога нават не панянчыў. Яшчэ горай было ад гэтага.
Тады i пачалося. Знелюбеў Едыгею аул. Некалi тут, на суглiнiстым прыгарбку, было з паўсотнi двароў. З рыбы аральскай жылi. Арцель стаяла. А цяпер застаўся ўсяго дзесятак мазанак пад абрывам. Мужчын нiкога - усiх вайна падабрала. Старыя ды малыя i тыя ўсе на ўлiку. А хто i падаўся ў аулы калгасныя, жывёлагадоўчыя, каб з голаду не памерцi. Распалася арцель. Некаму стала выходзiць у мора.
Укубала таксама магла паехаць да сваiх, сама была са стэпавых плямёнаў. За ёй прыязджалi сваякi, хацелi забраць да сябе. Перачакаеш, маўляў, у нас злыбяду, а вернецца з фронту Едыгей - нiхто цябе трымаць не стане, вернешся адразу на сваё рыбацкае селiшча. Але Укубала рашуча адмовiлася: "Буду чакаць мужа. Сыночка страцiла. Калi вернецца сам жывы, дык няхай хоць жонку знойдзе на месцы. Я не адна тут, старыя ды малыя ёсць, памагаць iм буду, пражывём агулам".
Добра яна зрабiла. Ды толькi Едыгей з першых дзён пачаў гаварыць, што не можа ён без справы заставацца тут, ля мора. Можа, i праўду казаў. Сваякi Укубалы, калi прыйшлi пабачыцца з Едыгеем, прапанавалi перабрацца да iх. Пажывеш, маўляў, у нас пры атарах у стэпе. А там паздаравееш, зоймешся справай якой, скацiну пасвiць будзеш.
I тады наважылi яны з Укубалай рызыкнуць. Захацелi на чыгунку падацца. Думалi, знойдзецца якая вартая работа для Едыгея - вартаўнiком дзе-небудзь або на пераездзе шлагбаўм адкрываць ды закрываць. Павiнны ж даць нейкую работу iнвалiду-франтавiку.
З тым i рушылi з аула ўвесну. Маладыя былi, нiчым пакуль не звязаныя. Першым часам на станцыях розных начавалi. Але работы не шанцавала знайсцi. З жытлом было яшчэ горш. Жылi дзе давядзецца, задавальнялiся рознай выпадковай работай на чыгунцы. Укубала тады выручала - здаровая ды маладая, яна i працавала найбольш. Едыгей, як мужчына нiбы цягавiты, дамаўляўся на работу, а Укубала тую работу рабiла.
Такiм чынам апынулiся яны аднойчы, недзе ў разгары вясны, на вялiкай вузлавой станцыi Кумбель. Вугаль разгружалi. Вагоны з вугалем падавалiся па запасных пуцях проста на тылы дэпоўскай гаспадаркi. Тут вугаль скiдалi спачатку на зямлю, каб хутчэй вызвалiць платформы, а потым на тачках перавозiлi туды, дзе рабiлiся бурты, аграмадныя, як дамы. Запас на цэлы год. Непамерна цяжкая, пыльная, брудная была работа. Але i жыць трэба. Едыгей накiдваў грабаркай той вугаль на тачку, а Укубала адвозiла тачку ўгору па насцiлу, там выварочвала яе i зноў вярталася ўнiз. Зноў насыпаў Едыгей тую тачку, i зноў Укубала, бы каняка якая, кацiла ўгору цяжкi, не для бабскай сiлы груз. А тым часам рабiлася ўсё гарачэй дзень пры днi, i ад той гарачынi, ад таго вугальнага пылу млосна рабiлася Едыгею, блажыла яго. Сам адчуваў, як пакiдаюць яго сiлы.
Але больш за ўсё непакоiла яго, прыгнятала тое, што жонцы даводзiлася, задыхаючыся ў чорнай пылюцы, рабiць замест яго тое, што трэба было рабiць яму. Цяжка было глядзець на яе. З галавы да пят уся ў чорным вугальным прысаку, толькi адны бельмы вачэй ды зубы свецяцца. А сама ўся мокрая ад поту. Бруднымi пiсягамi сцякаў вугальна-чорны пот на шыю, на грудзi, на спiну. Каб ён быў па-ранейшаму моцны, хiба дапусцiў бы такое! Сам адзiн перакiдаў бы дзесятак вагонаў гэтага праклятага вугалю, каб толькi не бачыць жончыных пакутаў.
Калi яны пакiдалi свой апусцелы рыбацкi аул, спадзеючыся, што Едыгею як параненаму франтавiку знойдзецца якая работа, не ўлiчылi аднаго: што такiх франтавiкоў усюды было аж даволi. I ўсiм iм трэ было неяк падладжвацца пад новае жыццё. Добра яшчэ, што ў Едыгея ацалелi рукi i ногi. А колькi знявечаных - бязногiх, бязрукiх, на мылiцах i пратэзах - пабачыла тады чыгунка. Доўгiмi начамi, калi, уладкаваўшыся дзе ў кутку ў перапоўненым, смуродным станцыйным памяшканнi, яны бавiлi ноч, Укубала, наперад папрасiўшы прабачэння, дзякавала богу за тое, што муж яе побач, з ёй, што яго пашкадавала вайна, не скалечыла так, каб было да адчаю роспачна i невыносна. Бо тое, што яна бачыла на станцыях, пасялiла ў ёй жах i пакуту. Што чакала кожнага з iх, чым можна было заплацiць за тое, што болей было за любую плату? I толькi за адно тое, што такая бяда абмiнула яе, а магла i не абмiнуць, за тое, што муж вярнуўся хай i з кантузiяй, але не знявечаны, Укубала была гатовая аддзячыць усяму свету самай пякельнай працай. I таму яна не скардзiлася, не падавала выгляду, нават калi не ставала сiлы цягаць ногi, калi, здавалася, не хапала трывання.
Але Едыгею ад гэтага было не лягчэй. Варта было нешта прыдумаць, неяк мацней адчуць сябе ў жыццi. Не век жа блукаць. I ўсё часцей прыходзiла ў галаву думка: а што, калi сказаць сабе "таўбакель"* i падацца куды ў горад, а там ужо як пашанцуе. Толькi каб здароўе вярнулася, толькi б выкараскацца з гэтай кантузii праклятай. Тады яшчэ можна было б пазмагацца, пастаяць за сябе... Усяляк магло, вядома, перакруцiцца для яго i ў горадзе, але, можа, прыжылiся б неяк, як шмат хто, ды лёс памеркаваў iначай. Так, гэта лёс быў, бо iнакш як назваць той выпадак...
* Таўбакель - была не была.
У тыя днi, калi яны гаравалi на станцыi Кумбель, наняўшыся на буртоўку вугалю, на дэпоўскiм двары паявiўся аднойчы нейкi казах верхам на вярблюдзе дапяў сюды, мусiць, са стэпу дзеля сваiх спраў. Так яно падалося. А той пусцiў вярблюда пасвiцца на лубяк поблiзу, а сам, заклапочана азiраючыся, пайшоў з пустым мехам пад пахай.
- Гэй, браток, - сказаў ён да Едыгея, параўняўшыся з iм, - калi ласка, прыгледзь, каб малыя не дурэлi. Звычка ў iх дурная - дражняць, б'юць жывёлу. А то i распутаць могуць дзеля пацехi. А я зараз, мне ненадоўга.
- Iдзi, iдзi, прыгледжу, - паабяцаў Едыгей, шчыруючы з грабаркай i абцiраючыся чорнай, пацяжэлай ад поту анучкай.
Пот лiў з твару не перастаючы. Едыгей так i гэтак таптаўся каля вугальнай кучы, нагружаючы тачку. Але чаму не прыгледзець, каб станцыйныя вiсусы не дакучалi вярблюду? Неяк ён бачыў iхнiя гарэзы - да таго давялi жывёлу, што яна пачала зласлiва крычаць у адказ, плявацца ды ганяцца за iмi. А iм задавальненне, бач, i як першабытныя паляўнiчыя, што дзiкiм кагалам абкружалi звера, бiлi цяпер яго камянямi ды дубцамi. Давялося цярпець беднаму вярблюду, пакуль паявiўся гаспадар...
I гэты раз, як на тое, шумлiвая гурма дзятвы прымчала ганяць футбольны мяч. I пачалi яны яго ганяць, цаляючы ў вярблюда. Вярблюд ад iх, а яны мячыкам па баках яму бэхаюць як ямчэй ды мацней. Хто патрапiць, радуецца, нiбы гол забiў...
- Гэй, вы, ану прэч адсюль, не чапайце! - памахаў iм грабаркай Едыгей. - А то я вам вось зараз...
Малеча адхлынула, падумала, можа, што гаспадар, а можа, надта страхавiтым быў ягоны выгляд, а можа, падумалi, што п'яны, i пабеглi далей, б'ючы па мячу. I ў галаву не прыйшло, што нiчога iм не пагражала. Нiзавошта Едыгей iх не дагнаў бы. Кожная мерка вугалю, кiнутая iм на тачку, каштавала яму вунь якога высiлку. Нiколi не думаў, што так брыдка, так сорамна быць нямоглым, хворым, лiчы, нiякiм. Галава ўвесь час кружылася. I пот адольваў. Цёк i цёк. А пыл забiваў дыханне, душыла харкавiнне. Укубала ўсё парывалася прыняць на сябе як болей работы, каб яму было лягчэй, а то каб i пасядзеў дзе ў цяньку, нагружала тачку i везла яе.
