Альбер Камю - Падзенне (на белорусском языке)
Хiба ж не прыемна жыць вось так - у падабенстве з грамадствам, i хiба ж не прыпадабняецца тым самым грамадства да нас? Пагрозы, гвалт, палiцыя - вось святыя таiнствы, якiя асвячаюць гэтае прыпадабненне. Пагарджаны, цкаваны i гнаны, я магу нарэшце ўздыхнуць на поўныя грудзi, адчуць асалоду быць такiм, якi ёсць, i зажыць натуральна. Вось чаму, мiлы дружа, урачыста адсалютаваўшы свабодзе, я вырашыў цiшком падсунуць яе каму-небудзь iншаму. I цяпер заўсёды, як выпадае магчымасць, я прапаведую ў сваёй парафii "Мехiка-Сiцi", я заклiкаю мiлую паству скарыцца i цiхмяна чакаць шчодрасцей памыснага рабства, няхай дзеля гэтага мне i даводзiцца выдаваць яго за сапраўдную свабоду.
Але я не вар'ят, я выдатна разумею, што рабства настане не заўтра. Яно будзе вялiкiм дарам будучынi, i толькi. А пакуль я вымушаны прыстасоўвацца да сучаснага i шукаць, прынамсi, якогась часовага выйсця. Я павiнен знайсцi нейкi iншы сродак, якi дазволiць пашырыць прысуд на ўсiх i паменшыць яго ўцiск на мае кволыя плечы. I я знайшоў гэты сродак. Адчынiце, калi ласка, акно, тут проста шалёная спёка. Але не надта шырока, мяне ўсё-такi трасе. Дык вось, думка сама простая i сама эфектыўная. Якiм чынам прымусiць усiх сядзець у вадзе, а самому тым часам грэцца на сонейку? Можа быць, узлезцi на кафедру, як гэта робiць большасць маiх славутых сучаснiкаў, i няславiць адтуль чалавецтва? Небяспечна, мой дружа, вельмi небяспечна! У адзiн вясёлы дзень цi, можа быць, ноч у зале пачуецца смех. I вы нават не паспееце апамятацца, як прыгавор, якi вы выносiлi iншым, нечакана зрыкашэцiць вам у твар i прычынiць яму даволi адчувальную шкоду. Дык што рабiць, скажаце вы? Ёсць адно генiяльнае выйсце! Я зразумеў, што пакуль не прыйшлi нашы настаўнiкi i не прынеслi сваiх мiлых розгаў, мы павiнны, як i Капернiк, разважаць у адваротным парадку. Толькi так можна дабiцца канчатковай перамогi. Калi ўжо няможна ўшчуваць другiх, каб адначасова не асудзiць сябе, трэба спачатку абвiнавацiць сябе i гэтым зарабiць права дакараць iншых. I калi ўсё роўна любы суддзя нарэшце робiцца пакаяльнiкам, дык лепей пачынаць з другога канца i спачатку выконваць ролю пакаяльнiка, а ўжо потым зрабiцца суддзёй. Вы сочыце за хадой маёй думкi? Выдатна. Але каб вам было болей наглядна, я раскажу, як усё гэта робiцца на практыцы.
Перш за ўсё я зачынiў сваю адвакацкую кантору ў Парыжы i пачаў вандраваць; я шукаў такога месца, дзе б можна было спынiцца пад чужым iмем i не мець нястачы ў рабоце. Вядома, такiх месцаў у свеце нямала, але выпадак, зручнасць i iронiя лёсу, а таксама патрэба ў пэўным самабiчаваннi прымусiлi мяне спынiць выбар на гэтай сталiцы вод i туманаў, аплеценай шчытнаю сеткай каналаў i надзвычай напакаванай людзьмi, якiя прыязджаюць сюды з усiх куткоў свету. Я асталяваў сваю кантору ў партовым марацкiм бары. Клiентура тут сама разнамасная, бо, як вам добра вядома, бядняк нiколi не ходзiць у раскошныя рэстараны, а вось чалавек з пэўным становiшчам абавязкова, хоць раз у жыццi, ды трапляе ў пагарджаныя месцы. Тут я яго i чакаю. Мяне цiкавяць менавiта заблудныя буржуа, якiм я i выкладваю ўсю паднаготную. З вiртуознасцю штукара я ўмею выцягнуць з iх сама тонкiя i чароўныя гукi.
I гэтай карыснай прафесiяй я займаюся ў "Мехiка-Сiцi" ўжо некалькi гадоў. Як вы маглi пераканацца, збольшага яна заключаецца ў тым, каб як мага часцей ужываць публiчную споведзь. Я бэшчу сябе на чым свет стаiць. I гэта зусiм не цяжка, бо цяпер у мяне ёсць памяць. Але, заўважце, я вiнавачу сябе не груба, не ў лоб, я не б'ю сябе кулаком у грудзi. Што вы! Я спрытна лавiрую, рассыпаюся ў нюансах i лiрычных адступленнях, я будую сваю прамову згодна з кожнай асобнай катэгорыяй слухачоў - так, што нарэшце яны самi пачынаюць паддаваць пары. Я пераблытваю тое, што датычыць мяне, з тым, што датычыцца iншых. Я бяру сама агульныя рысы, уласцiвыя ўсiм, нягоды, якiя мы ўсе разам перажылi, слабасцi, якiя мы падзяляем, правiлы добрага тону i паводзiны сучаснага чалавека - такога, якiм ён лютуе ўва мне i ў другiх. З усяго гэтага я складаю адзiн суцэльны партрэт - партрэт усiх i нiкога асобна. Словам, я раблю своеасаблiвую маску, нечым падобную да карнавальных, гледзячы на якую кожны можа сказаць: "Чакай-чакай, ды я ж яго недзе бачыў!" Калi ж партрэт, як цяпер, завершаны, я паказваю яго слухачу i прамаўляю з вялiкаю скрухай: "Вось, зiрнiце, вось я якi!" На гэтым абвiнаваўчая частка закончана. I тут, нечакана, партрэт, якi я паказваю свайму сучаснiку, ператвараецца ў люстра.
З галавою, пасыпанай попелам, са спiсяжаным ногцямi тварам i паволi выдзiраючы на сабе валасы, я стаю перад усiм чалавецтвам i з пранiзлiвым позiркам пералiчваю свае ганебныя ўчынкi. Я нi на хвiлiну не выпускаю з-пад увагi эфект, якi выклiкаю пакутлiвым крыкам: "О, я сама мярзотны з усiх мярзотнiкаў!" А пасля, неўпрыкмет, пераменьваю "я" на "мы". I калi даходжу да формулы: "Вось мы якiя!" - гульня зроблена. Цяпер я магу казаць праўду. Я, вядома, такi самы, як i яны, - усе мы варымся ў адным катле. Але ў мяне ёсць перавага, бо я гэта ведаю, а яны - не, i таму першае слова за мной. Я ўпэўнены, што вы разумееце, якая гэта выгода. Чым больш я вiнавачу сябе, тым больш маю права асудзiць вас. I яшчэ лепш, я падахвочваю вас, каб вы самi асудзiлi сябе, што дае мне вялiкую палёгку. Ах, шаноўны, забаўныя мы ўсё-такi i няшчасныя людзi! Варта нам азiрнуцца на сваё жыццё, як у памяцi ўсплываюць адразу такiя выпадкi, што мы гатовыя скрозь зямлю правалiцца ад сораму i здзiўлення. Вы паспрабуйце. Не сумнявайцеся, я паслухаю вашую споведзь з вялiкай сяброўскай спагадай.
Ды вы не смейцеся! Ох, ну сапраўды, вы цяжкi клiент, я гэта заўважыў адразу. Але нiкуды вы не дзенецеся, гэта непазбежна. Тыя, хто трапляе да мяне, больш сентыментальныя, чым разумныя: збiць iх з тропу - раз плюнуць. З разумнымi трошкi цяжэй, тут трэба папацець. Затое iм досыць як след растлумачыць сам метад. Яны добра запамiнаюць яго i пачынаюць думаць. Днём раней цi пазней, дзеля забавы або праз душэўную скруху яны таксама ўсё выкладваюць на стол. Але вы, здаецца, не толькi разумны, вы яшчэ i спрактыкаваны. I ўсё-такi прызнайцеся, цяпер вы адчуваеце сябе не такiм задаволеным сабою, як пяць дзён назад? Што ж, буду чакаць, калi вы напiшаце цi прыедзеце зноў. А вы прыедзеце, я ўпэўнены! I не заўважайце ўва мне нiякiх змен. Дый навошта мне мяняцца, калi я знайшоў тое шчасце, якое мне падыходзiць? Я проста пагадзiўся са сваёй двухаблiчнасцю i перастаў кiдацца ад яе ў роспач. Наадварот, я вельмi выгодна ў ёй асталяваўся i знайшоў той камфорт, якога шукаў усё жыццё. Увогуле, я не меў рацыi, калi казаў, што галоўнае - пазбегнуць прысуду. Галоўнае - мець права ўсё сабе дазваляць, няхай дзеля гэтага i трэба час ад часу публiчна i на ўвесь голас абвяшчаць пра сваю нiкчэмнасць. Дык вось - цяпер я зноў дазваляю сабе ўсё, i смех гэтым разам мяне не трывожыць. Я не змянiў свайго жыцця, я па-ранейшаму люблю сябе i карыстаюся другiмi. Але пакаянне ў грахах дазваляе мне лёгка пра iх забываць i ўсё пачынаць спачатку. I цяпер я цешуся ўдвая - па-першае, сваёю натурай, а па-другое, сваiм чароўным раскаяннем.
З той пары, як я знайшоў выйсце, я самазабыўна аддаюся ўсяму - i жанчынам, i пыхлiвасцi, i нудзе, i злапомнасцi, i нават лiхаманцы, якая цяпер мяне так соладка трасе. Я паную нарэшце, i гэты раз - назаўжды. Я знайшоў тую вышыню, на якую ўдалося ўскараскацца мне аднаму i адкуль я магу судзiць увесь свет. Зрэдку, калi настае асаблiва прыгожая ноч, да мяне яшчэ часам даносiцца нейкi вельмi далёкi смех, i я зноў пачынаю вагацца. Але я адразу абрушваю на сусвет i людзей увесь цяжар свайго ўбоства i адраджаюся зноў.
Значыць, дамовiлiся, я буду цярплiва чакаць вашага прыезду ў "Мехiка-Сiцi". Калi надумаецеся засведчыць сваё шанаванне, прыходзьце ў любы час, я заўжды буду там. Але, будзьце ласкавы, здымiце гэтую коўдру, нешта яна мяне душыць. Дык вы прыедзеце, праўда? Я нават гатовы паказаць вам некалькi патаемных прыёмаў у маёй тэхнiцы - вы выклiкаеце ў мяне сiмпатыю. Вы самi пабачыце, як усяго за адну ноч мне ўдаецца пераканаць iх, што яны - сама гнюсныя мярзотнiкi. Дарэчы, сёння я зноў пайду туды. Я ўжо няздольны без гэтага абысцiся, я не магу пазбавiць сябе тых прыемных хвiлiн, калi яшчэ адзiн падае ў п'яным раскаяннi i пачынае бiць сябе ў грудзi. Як я расту тады, шаноўны, о, як я расту! Маё дыханне робiцца лёгкiм i роўным, я стаю на вяршынi i сузiраю бязмежную роўнядзь пад маiмi нагамi. Якое п'янлiвае шчасце адчуваць сябе Богам-айцом i раздаваць сваiм блiзкiм неабменныя пасведчаннi ў iх агiдным жыццi i разбэшчанасцi. Я ўзвышаюся на троне сярод маiх мярзотных анёлаў у вышынi галандскага неба i гляджу, як з туманаў i вод да мяне ўздымаюцца незлiчоныя ценi, што iдуць на Апошнi Суд. Яны наблiжаюцца, i вось я ўжо бачу першага сярод iх. На яго збянтэжаным твары, напалову схаваным рукой, я чытаю журбу па агульнай долi, што напаткала яго, i роспач ад разумення, што яна немiнучая. А я - я шкадую iх, але не адпускаю грахоў, я разумею, але не дарую, i што галоўнае - ах, як гэта прыемна! - я адчуваю, што мне пакланяюцца, што мяне абагаўляюць!
Ваша праўда, я надта хвалююся; дый як тут спакойна ляжаць? Я павiнен падняцца вышэй - над вамi, мае думкi ўздымаюць мяне. Такiмi начамi цi, праўдзiвей, такiмi свiтанкамi - бо падзенне заўжды адбываецца на свiтаннi - я выходжу з кватэры i iмклiвай хадой iду ўздоўж каналаў. Покрыва з пер'я ў матавым небе танчэе, галубы паволi ўздымаюцца ў вышыню, i ружовыя водблiскi сонца на дахах абвяшчаюць новы дзень майго стварэння сусвету. Першы трамвай на Дамраку дзiнькае ў свой званочак у вiльготным паветры i абуджае жыццё на самым ускрайку Эўропы - той Эўропы, дзе сотнi мiльёнаў маiх падданых - людзей устаюць адначасна з пасцеляў i з горыччу ў роце шыбуюць на працу, якая нiкому не ў радасць. А я ў гэты мiг лунаю над усiм кантынентам, якi, сам не ведаючы таго, падпарадкоўваецца мне, я п'ю гаркавы абсент ранiшняга сонца, п'янею ад сваiх злосных прамоў i адчуваю сябе шчаслiвым. Я шчаслiвы! Шчаслiвы, кажу я вам! I я забараняю вам не верыць, што я шчаслiвы, я шчаслiвы страшэнна! О сонца, пляжы i выспы, авеяныя глiцай! О маладосць, успамiн пра якую кiдае ў роспач!..
