Альбер Камю - Падзенне (на белорусском языке)
I тады я вырашыў перабрацца ў Паўднёвую зону i знайсцi там больш падрабязныя звесткi пра Супрацiўленне. Аднак, калi мне гэта ўдалося i калi я ўсё прачуў, у мяне закралася нерашучасць. Задума стварыць падобнае мерапрыемства здавалася мне неразумнай. Гэта наогул была нейкая рамантычная мара. I галоўнае, жыццё ў падполлi не стасавалася з маiм тэмпераментам i маёю цягай да вольных вяршынь. Мне чамусьцi ўяўлялася, што мне загадаюць дзень i ноч сядзець у склепе i ўвесь час вязаць нейкую мудрагелiстую сетку, пакуль туды не прыйдуць злыднi, якiя распусцяць маё вязанне, перацягнуць мяне ў iншы склеп i будуць там катаваць да самай смерцi. Я захапляўся мужнасцю тых, хто мог пайсцi на такi падзямельны гераiзм, але наследаваць iх прыкладу быў няздольны.
Такiм чынам я неўзабаве апынуўся ў Паўночнай Афрыцы, адкуль меў цьмяную надзею дабрацца да Лондана. Але ў Афрыцы сiтуацыя была вельмi заблытаная, усе супрацiўныя партыi, як мне здавалася, аднолькава мелi рацыю, i я не далучыўся нi да адной з iх, а таму i сваю былую надзею мусiў таксама пакiнуць. Па-вашаму, я, вiдаць, прапускаю тут пэўныя дробязi, у якiх ёсць глыбокi сэнс? Ну што ж, дапусцiм, што, разумеючы вашу дасцiпнасць, я раблю гэта наўмысна каб вы маглi заўважыць iх яшчэ лепш. Як бы то нi было, але нарэшце я апынуўся ў Тунiсе, дзе адна з маiх мiлых сябровак уладкавала мяне на працу. Гэта была вельмi разумная асоба, якая ў той час займалася нечым у кiно. Я прыехаў за ёй у тунiскую сталiцу, але пра сапраўдную яе прафесiю даведаўся толькi тады, калi ў Алжыры высадзiлiся першыя войскi саюзнiкаў. Якраз у той дзень яе i арыштавалi, а разам з ёй - i мяне, хоць я, далiбог, гэтага зусiм не хацеў. Што з ёй сталася потым, не ведаю, а мне не зрабiлi нiякага лiха, i пасля таго, як мiнулi першыя страхi, я зразумеў, што мой арышт быў хутчэй за ўсё мерай перасцярогi. Я быў перавезены ў лагер пад Трыпалi, дзе вязнi пакутавалi больш ад знямогi i смагi, як ад грубага абыходжання. Не буду ўсяго гэтага апiсваць. Бо, каб уявiць сабе падобныя ўстановы, нам, дзецям сярэдзiны дваццатага стагоддзя, зусiм не патрэбны падрабязныя апiсаннi. Сто пяцьдзесят год назад людзi з замiраннем душы думалi пра лясы i азёры. А цяпер - цяпер нам уласцiва, як бы мовiць, камерная лiрыка. Словам, я давяраю вашаму ўяўленню. Дадам хiба некалькi мазкоў: спёка, сонца над самай галавой, мухi, пясок i нiякай вады.
Маiм суседам па лагеры аказаўся адзiн малады i вельмi набожны француз. Ну, проста як у казцы, ведаеце, - гэткi доблесны рыцар Дзюгэсклен! Ён перабраўся з Францыi ў Гiшпанiю, каб змагацца з фашыстамi. Але хутка трапiў у палон, i нейкi такi самы набожны генерал iнтэрнiраваў яго ў франкiсцкiм лагеры. Калi ж нябога даведаўся, што сачавiчная полiўка там (няхай мне даруюць гэта блюзнерства) асвянчоная самiм Рымам, ён горка засмуцiўся. Нi пякучае афрыканскае неба, нi вясёлыя лагерныя ўцехi - нiшто не здолела пазбавiць яго гэтага смутку. Нарэшце ад сваiх чорных думак ён нават крыху звар'яцеў. I вось аднойчы, калi мы ўдзесяцёх сядзелi пад распаленай сонцам павеццю, з якой на галовы нам лiўся гарачы свiнец, i, задыхаючыся, дарэмна адмахвалiся ад мух, ён зноў пачаў праклiнаць таго, каго называў цяпер не iначай, як Рымлянiнам. Ён не галiўся ўжо некалькi дзён, вочы яго блукалi, цела блiшчала ад поту, i пальцы нервова скакалi па рэберных клавiшах. I тут ён абвясцiў, што чалавецтва павiнна абраць сабе новага папу - такога, якi жыў бы сярод няшчасных, а не малiўся, седзячы на прастоле, i чым хутчэй гэта будзе зроблена, тым лепей. Ён матлянуў галавой, зiрнуў на нас сваiмi шалёнымi вачыма i паўтарыў: "Так, чым хутчэй, тым лепей!" Потым ён раптам паспакайнеў i паведамiў змрочным голасам, што папам трэба выбраць каго-небудзь з нас, гэта павiнен быць звычайны i паўнацэнны чалавек, з усiмi яго вартасцямi i недахопамi. Мы ж усе прысягнём яму ў паслушэнстве з умовай, што ён будзе падтрымлiваць у сабе i ў другiх пачуццё еднасцi з усiмi пакутнiкамi.
"У каго сярод нас больш за ўсё слабасцей?" - запытаўся ён. Дзеля жарту я падняў руку, i аказалася, што нiхто болей гэтага не зрабiў. "Ну што ж, сказаў ён, - Жан-Батыст падыдзе". Не, ён сказаў не так, бо ў мяне тады было iншае iмя. Проста ён сказаў, што, каб прызнацца ў сваiх слабасцях, як гэта зрабiў я, чалавек павiнен валодаць бясспрэчнымi вартасцямi, i таму ён прапаноўвае выбраць мяне. Каб прыняць удзел у гульнi, усе пагадзiлiся. Але, кажучы праўду, зроблена гэта было не без пэўнай сур'ёзнасцi, бо наш Дзюгэсклен усё ж уразiў нас сваiмi прамовамi. Ды i сам я, дарэчы, не лiчыў гэта такiм ужо смешным. Па-першае, мне здавалася, што гэты малы прарок мае ў нечым рацыю, а па-другое, ад бязлiтаснага сонца, працы на змор i вечнай бойкi за ваду мы ўсе ўжо былi крыху ненармальныя. Як бы то нi было, але, уступiўшы ў духоўны сан я з кожным тыднем усё сур'ёзней выконваў свае папскiя абавязкi.
У чым яны заключалiся? Далiбог, яны хутчэй нагадвалi абавязкi начальнiка групы цi сакратара партыйнай ячэйкi. Патроху ўсе, i ў тым лiку няверуючыя, прызвычаiлiся мне падпарадкоўвацца. Дзюгэсклен пакутаваў - я палягчаў яму пакуты. З часам я пачаў заўважаць, што быць папам не так лёгка, як гэта здаецца. I ўчора, з такою пагардай гаворачы пра нашых братоў-суддзяў, я таксама падумаў пра гэта. Галоўнай праблемай у лагеры было размеркаванне вады, а ў нас тады стварылася вельмi многа розных груповак - i палiтычных, i рэлiгiйных, - i кожная iмкнулася паспрыяць сваiм аднадумцам. Таму i я мусiў дбаць пра сваiх, што само па сабе ўжо было маленькiм адхiленнем ад боскае роўнасцi. Але поўнай роўнасцi я не мог дабiцца нават сярод сваiх. Я заўсёды быў вымушаны даваць перавагу таму цi iншаму таварышу ў залежнасцi ад стану яго здароўя цi ад цяжкасцi выкананай iм працы. А такiя адрозненнi могуць завесцi вельмi далёка, паверце. Здаецца, я ўсё-ткi страшэнна стамiўся, у мяне ўжо няма нiякага жадання ўспамiнаць пра ўсё гэта. Словам, аднойчы я пераступiў гэту небяспечную мяжу i выпiў ваду, якая прызначалася смяротна хвораму таварышу. Не-не, гэта быў не Дзюгэсклен - ён, здаецца, памёр раней, бо вельмi сябе ва ўсiм ушчамляў. I дарэчы, каб гэта быў ён, я, можа быць, устрымаўся б ад падобнага ўчынку, бо ўсё-ткi яго любiў. Прынамсi, мне так здаецца. А тады я ваду выпiў, можаце не сумнявацца. Я пераканаў сябе, што патрэбен другiм больш за таго, хто ўсё роўна ўжо мусiў памерцi. Я павiнен быў захаваць сябе дзеля iх. Вось так, шаноўны, i нараджаюцца iмперыi i веравызнаннi: дарогу iм асвячае смерць. А цяпер, каб трохi выправiць тое, пра што я казаў учора, я хачу вам паведамiць адну цiкавую думку, якая ўзнiкла ў мяне падчас гэтага расказу (дарэчы, я ўжо i сам не ведаю, напраўду я перажыў гэтую гiсторыю цi яна мне толькi прыснiлася). А думка вось якая: папу трэба дараваць. Па-першае - таму, што гэта неабходна яму больш за другiх. А па-другое - таму, што гэта адзiны спосаб стаць вышэй за яго.
Паслухайце, а вы добра зачынiлi дзверы? Добра? Праверце, калi ласка. Ну, дзякуй, а то ў мяне, ведаеце, комплекс незачыненых дзвярэй. Кожны раз, як пачынаю засынаць, мне чамусьцi здаецца, што я забыўся зашчапiць зашчапку. I кожны раз даводзiцца ўставаць i iсцi правяраць. Нi ў чым немагчыма быць упэўненым! Але не думайце, што гэта занепакоенасць тлумачыцца ў мяне звычайным уласнiцкiм iнстынктам. Раней я наогул не зачыняў нi сваёй кватэры, нi аўтамабiля. Я нiколi не быў жмiнда i не тросся над сваёю маёмасцю. Шчыра кажучы, мне было нават крыху сорамна, што ў мяне нешта ёсць. Не раз у свецкай кампанii мне даводзiлася ўсклiкаць: "Уласнасць, панове, - гэта забойства!" Але таму, што душа ў мяне была не настолькi шырокая, каб падзялiцца скарбамi з якiм-небудзь вартым павагi старцам, я пакiдаў кватэру адчыненаю, каб выпадковыя зладзеi маглi самi выправiць такую страшэнную несправядлiвасць. Праўда, цяпер у мяне нiчога няма. А гэта азначае, што я клапачуся не пра маёмасць, а пра самога сябе i пра сваё самаўладанне. I апроч таго, я не хачу, каб нехта пабочны мог пранiкнуць за дзверы гэтага маленькага свету, дзе я сам сабе i цар, i папа, i суддзя.
Дарэчы, адчынiце, калi ласка, тую вунь шафу. Ага, бачыце, там карцiна. Не пазнаеце? Ды гэта ж "Непадкупныя суддзi"! I вас гэта не ўражвае? Ну-у, значыць, у вашай адукацыi ёсць прагалы. Каб вы ў свой час чыталi газеты, вы б мусiлi памятаць пра крадзеж, якi адбыўся ў 1934 годзе. Тады з сабора св. Бавона ў Генце была ўкрадзеная адна створка славутага алтара Ван Эйка "Боскае ягня". Тая створка якраз i называлася "Непадкупныя суддзi". На ёй былi намаляваны суддзi на конях, якiя прыехалi ўкленчыць перад святою жывёлiнай. Пасля яе замянiлi выдатнаю копiяй, бо арыгiнал так i не знайшлi. А ён, як вы можаце пераканацца, перад вамi. О не, я тут нi пры чым. Яе саступiў нашаму гарылу адзiн часты наведвальнiк "Мехiка-Сiцi" - я вам яго аднойчы паказваў. Але тады ён быў такi п'яны, што прамяняў карцiну на бутэльку гарэлкi. Спачатку я параiў нашаму сябру павесiць яе на сама вiдным месцы, i нашы набожныя суддзi некалькi год узвышалiся над галовамi п'янiц i сутэнёраў, пакуль iх шукалi па ўсiм свеце. Але потым, каб было надзейней, гарыла па маёй просьбе перанёс яе сюды. Праўда, спачатку ён крыху бурчаў, аднак, калi я растлумачыў яму сутнасць справы, - вельмi спалохаўся. З той пары паважаныя прадстаўнiкi магiстрата падзяляюць кампанiю толькi са мной. А над прылаўкам у бары застаўся пусты квадрат, якi вы i мелi гонар убачыць.
