Жан Сартр - Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
- Не, не, - казала Мод, - спынiся. Мiлы мой, не трэба, гэтага нельга.
Але нарэшце яна саступiла: Люсьен хацеў цалаваць яе па ўсiм целе. Ён адчуваў сябе адначасова дзiцём i распуснiкам, i яму хацелася плакаць.
Назаўтра, калi Люсьен ранiцай убачыў у лiцэi Гiгара, у яго сцiснулася сэрца. Той трымаўся неяк загадкава i рабiў выгляд, быццам не заўважае яго. Люсьена гэта настолькi ўзлавала, што ён нават не мог нiчога пiсаць. "Поскудзь, - думаў ён, - поскудзь!" Але пасля заняткаў Гiгар усё ж падышоў, твар у яго быў бледны. "Калi зараз пачне вякаць, - зацкавана падумаў Люсьен, - дастане ў мяне ў вуха". Пэўны час яны стаялi моўчкi, утаропiўшыся ў наскi чаравiкаў. Нарэшце Гiгар ненатуральным голасам выцiснуў:
- Прабач, стары, я не павiнен быў ставiць цябе ў такое становiшча.
Люсьен ускiнуў голаў i недаверлiва зiрнуў на сябра. Але Гiгар сiламоц прамовiў зноў:
- Мы з iм сустракаемся ў зале, ведаеш... ну i... я хацеў... Мы фехтуем разам, ён часам запрашаў мяне ў госцi... Але я разумею, я не павiнен быў... Сам не ведаю, як гэта выйшла. Але калi я пiсаў запрашэннi, у мяне нават на хвiлiну ў галаве не было...
Люсьен маўчаў, словы нiбыта заселi ў яго ў горле, хоць ён адчуваў спагаду да сябра. Нiзка схiлiўшы голаў, Гiгар дадаў:
- Даў я маху...
- Ёлуп ты ёлуп, - адказаў Люсьен, лопаючы яго па плячы, - я ж ведаю, што ты не знарок, - i велiкадушна прамовiў: - Зрэшты, я таксама не меў рацыi. Павёў сябе як звычайны хам. Але што ўжо тут зробiш: гэта мацней за мяне - я не магу да iх дакранацца, проста фiзiчна, у мяне такое пачуццё, быццам у iх на далонях луска. А што П'ерэта?
- Рагатала, як звар'яцелая, - жаласна прабалбатаў Гiгар.
- Ну а той?
- Ён адразу сцямiў. Я яму растлумачыў як мог, але праз чвэртку гадзiны ён сам навастрыў лыжы.
Гэтак жа сарамлiва Гiгар дадаў:
- Бацькi кажуць, што ты меў рацыю: ты не мог абысцiся iначай, калi ў цябе перакананнi.
Люсьен з асалодаю пасмакаваў гэтае слова: "перакананнi", - яму хацелася сцiснуць Гiгара ў абдымках.
- Нiчога, стары, - сказаў ён, - нiчога. Галоўнае, што мы застаемся сябрамi.
Ён iшоў па бульвары Сэн-Мiшэль у незвычайна ўзнёслым настроi, яму здавалася, што ён цяпер - зусiм iншы. "Дзiўна, - думаў ён, - я цяпер нiбыта не я, я сябе не пазнаю!" Было бязветрана i цёпла, вакол няспешна гулялi людзi, на iх тварах, здзiўленых гэтак нечакана насталай вясне, блукала першая ўсмешка; Люсьен сталёвым клiнам прарэзваў гэты млявы натоўп i думаў: "Гэта ўжо не я". Яшчэ ўчора "я" было ўсяго нейкая тоўстая, заблытаная ў павучынне казяўка, накшталт тых цвыркуноў у Феролi, а цяпер - цяпер Люсьен адчуваў сябе дакладным i зладжаным, як гадзiннiк. Ён зайшоў у "Сурс" i заказаў порцыю перно. Хлопцы з банды не заходзiлi ў гэту кавярню, бо тут заўсёды кiшэлi чужынцы, але ў гэту хвiлiну замежнiкi i жыды не краналi Люсьена. У гэтым смуглым натоўпе, якi шапацеў - цiха, бы поле аўса пад ветрам, Люсьен адчуваў сябе недарэчным, як гiганцкi, прыслонены да лавы гадзiннiк, якi пагрозлiва зiхацеў чырвона-крывавым святлом. З забаўным здзiўленнем ён пазнаў маленькага жыдочка, якому хлопцы з юрыдычнага ў мiнулай чвэрцi задалi добрага дыхту ў калiдоры свайго факультэта. У гэтага тлустага i задумлiвага брыдзючка не засталося ўжо нiякiх слядоў ад той бойкi: вiдаць, ён пэўны час проста хадзiў пакамячаны, а потым зноў набыў сваю кругленькую форму. Але i цяпер у iм адчувалася нейкая агiдная ўпартасць.
Выгляд у яго быў шчаслiвы, ён соладка пазяхаў, сонечны промень казытаў яму ў ноздрах, ён пацёр сабе нос i ўсмiхнуўся. Але цi было гэта ўсмешкай? Можа, гэта быў усяго толькi ледзь прыкметны павеў, якi нарадзiўся дзе-небудзь звонку, у нейкiм закутку гэтай залы i адбiўся ў яго на вуснах? Здавался, усе чужынцы плаваюць у цёмнай, цяжкай вадзе, што прымушае скаланацца iх бязвольныя целы, падымае iм рукi, варушыць пальцамi, гуллiва перабiрае губамi. Няшчасныя небаракi! Люсьену было iх шкада. Нашто яны прыехалi ў Францыю? Якiмi марскiмi плынямi iх прынесла i выкiнула сюды? Яны марна стараюцца апранацца прыстойна, купляюць гарнiтуры ў краўцоў з бульвара Сэн-Мiшэль: яны ўсё роўна ўсяго толькi медузы. Люсьен падумаў, што ён не медуза, ён не належаў да гэтай нiкчэмнай фаўны. I ён сказаў сам сабе: "Я нiбыта нырнуў". I раптам "Сурс" i чужынцы знiклi, i ён убачыў спiну, шырокую спiну з буграмi мышцаў, што аддалялася, несучы ў сабе спакойную сiлу, i знiкала, няўмольна знiкала ў тумане. I ён убачыў Гiгара: той стаяў бледны i, праводзячы спiну вачыма, казаў нябачнай П'ерэце: "Ды ўжо ж, даў я маху!.." Люсьена апанавала амаль невыцерпная радасць: гэтая магутная, гэтая самотная спiна - была яго! I ўся гэта сцэна адбылася ўчора! Цаной неверагоднага намагання яму на хвiлiну ўдалося стаць на месца Гiгара, ён прасачыў за сваёй спiнай Гiгаравымi вачыма i адчуў перад самiм жа сабой жудасную Гiгараву разгубленасць. Салодка жахнуўшыся, ён прашаптаў: "Гэта iм паслужыць урокам!" Цяпер абстаноўка змянiлася: гэта было ў П'ерэцiнай спальнi i адбывалася ў будучым. З трошкi ялейным выглядам Гiгар i П'ерэта абдумвалi, каго ўпiсаць у лiст запрошаных. Люсьена побач не было, але яго ўлада над iмi адчувалася. Гiгар сказаў: "Не-не! Гэтага нельга! Вельмi будзе вясёла, калi яго ўбачыць Люсьен. Люсьен жа цярпець не можа жыдоў!" Люсьен яшчэ раз зiрнуў на сябе збоку i падумаў: "Люсьен - гэта я! Той, хто не можа цярпець жыдоў!" Ён часта паўтараў гэтую фразу, але сёння яна гучала iначай. Зусiм iначай. Вядома, звонку яе можна было прыняць за звычайную канстатацыю, такую, як, напрыклад: "Люсьен не любiць вустрыц" цi: "Люсьен любiць патанцаваць". Але тут трэба было не блытаць: той жыдочак таксама, можа, любiў патанцаваць, гэта мела значэнне не больш за трымценне медузы; досыць было толькi зiрнуць на гэтага поджыдка, каб адразу зрабiлася ясна, што ўсе яго прыязнасцi i непрыязнасцi настолькi ж ад яго неадмыўныя, як яго смуродлiвы пах, як цьмяны адлiў яго скуры, i што яны знiкнуць - разам з iм, як лыпанне яго вырачаных вачэй цi лiпкая, саладжавая ўсмешлiвасць. Люсьенаў жа антысемiтызм быў зусiм iншы: ён быў няўмольны, чысты, ён тырчаў з яго, як настаўлены ў грудзi iншым пагрозлiвы сталёвы клiнок. "Гэта... чорт... як гэта здорава!" - падумаў Люсьен. Ён прыгадаў, як мацi, калi ён быў маленькi, казала часам вельмi своеасаблiвым тонам: "Тата працуе ў сваiм кабiнеце". I гэтая фраза здавалася яму нейкай сакраментальнаю формулай, якая раптам абрыньвала на яго цэлы ком рэлiгiйных павiннасцяў i абавязкаў: не гуляць з пнеўматычным карабiнам, не крычаць: "Тарарара-бум!" - i ён хадзiў у калiдоры на дыбачках, як у касцёле. "Цяпер настала мая чарга", - задаволена падумаў Люсьен. Нехта казаў прыцiшаным голасам: "Люсьен не любiць жыдоў", - i на ўсiх нiбы нападаў паралюш, цела ў кожнага дранцвела, працятае роем маленькiх балючых iголак. "Сапраўды, - расчулена падумаў ён, - Гiгар з П'ерэтай зусiм яшчэ дзецi". Яны вельмi правiнавацiлiся, i досыць было Люсьену трошкi ашчэрыць зубы, каб яны адразу пачалi прасiць прабачэння, загаварылi шэптам i ўсталi на дыбачкi.
Люсьен зноў адчуў вялiкую павагу да сябе. Але цяпер яму былi непатрэбны Гiгаравы вочы: ён быў варты павагi ў сваiх вачах - яго позiрк прабiўся нарэшце праз абалонку плоцi, праз завесу прыязнасцяў i непрыязнасцяў, звычак i зменлiвасцi настрою. "Там, дзе я заўсёды сябе шукаў, - падумаў ён, - я нiколi не мог бы сябе знайсцi". Дагэтуль ён сумленна перабiраў i вывучаў усё, чым ён быў. "Але каб я мусiў быць толькi тым, што я ёсць, - цана мне была б не больш чым гэтаму поджыдку". Што можна было знайсцi ў душы ў гэтага згустка слiзi, апроч пакут плоцi, гнюснага самападману аб роўнасцi i поўнага беспарадку? "Першае правiла, - падумаў Люсьен, - нiколi не глядзець у сябе; няма памылкi больш небяспечнай". Цяпер ён ведаў - сапраўднага Люсьена трэба шукаць у вачах у iншых, у П'ерэцiным i Гiгаравым баязлiвым паслушэнстве, у поўным надзеi чаканнi тых, хто расце i сталее дзеля яго, у юных чаляднiках, што мусяць зрабiцца яго рабочымi, у малых i дарослых ферольцах, якiм ён некалi будзе мэр. Люсьену рабiлася амаль страшна, ён адчуваў сябе занадта вялiкiм для самога сябе. Столькi людзей чакалi яго, выцягнуўшыся напагатоў, i ён быў, ён заўсёды будзе гэтым бязмежным чаканнем i спадзяваннем iншых.
"Гэта i ёсць - быць начальнiкам!" - падумаў ён. Перад iм зноў узнiкла згорбленая i мускулiстая спiна i потым, адразу - касцёл. Люсьен быў усярэдзiне, ён прагульваўся мяккай воўчай хадою пад прасеяным вiтражамi святлом. "Але гэты раз касцёл - гэта я!" Ён напружана ўтаропiўся на свайго суседа, доўгага, гладкага i карычневага, як сiгара, кубiнца. Трэба было знайсцi нейкiя словы, выказаць гэтае нечаканае, незвычайнае адкрыццё. Паволi i асцярожлiва, як да запаленай свечкi, Люсьен наблiзiў руку да лба i на хвiлiну, нiбы пры малiтве, задумаўся - i раптам словы прыйшлi самi сабой. Ён прамармытаў: "У мяне ёсць правы!" Правы! Гэта было нешта накшталт трохкутнiкаў або колаў: настолькi дасканалае, што проста не iснавала; цыркулем можна было рысаваць тысячы, сотнi тысяч кругоў, але было немагчыма ўтварыць нiводнага кола. Таксама i цэлыя пакаленнi рабочых маглi безумоўна падпарадкоўвацца ўсiм загадам Люсьена, але ўсё роўна нiколi яны не вычарпалi б яго права кiраваць; правы - гэта было нешта па-за iснаваннем, як матэматычныя мадэлi цi рэлiгiйныя догмы. I Люсьен якраз уяўляў сабой адну такую мадэль: гэта быў неахопны пук правоў i абавязкаў. Раней ён доўга верыў, што iснуе выпадкова, што яго нясе па жыццi, як трэску, невядома куды: але гэта было ад таго, што ён рэдка задумваўся. Яго месца пад сонцам было вызначана задоўга да яго нараджэння - у Феролi. I даўно - задоўга нават да жанiцьбы ягонага бацькi - яго ўжо чакалi; i калi ён прыйшоў у гэты свет, то менавiта каб заняць гэтае месца. "Я iсную, бо маю на гэта права", - падумаў ён. I, мабыць, упершыню, нiбы наяве, перад яго вачыма паўстаў яго будучы, блiскучы i слаўны, лёс. Рана цi позна ён будзе прыняты ў Цэнтральную школу (што, зрэшты, абсалютна не мела значэння). Потым кiне Мод (ёй увесь час карцела бавiцца з iм у ложку, што наганяла на яго жудасную нуду; у нясцерпнай спёцы, што стаяла гэтай вясной, iх сплеценыя целы вылучалi пах перасмажанага рагу з трусяцiны. "I галоўнае - Мод належыць усiм: сёння мне, заўтра другому - усё гэта не мае нiякага сэнсу"). Пазней ён пераедзе ў Фероль. I ўжо цяпер недзе ў Францыi жыве светлавалосая дзяўчына накшталт П'ерэты, правiнцыялачка з вачыма-кветкамi, якая захоўвае нявiннасць дзеля яго; часам яна стараецца ўявiць сабе свайго будучага гаспадара, гэтага грознага i ласкавага мужа, але ёй не ўдаецца. Яна цнатлiвая i некранутая, i недзе ў сама патаемным закутку свайго цела яна прызнае права, якое мае Люсьен: валодаць ёю адзiн. Ён ажэнiцца з ёю, яна будзе яго жонка - сама пяшчотнае з яго правоў. I калi яна ўвечары сцiплымi, набожнымi рухамi будзе здымаць з сябе вопратку - гэта будзе як ачышчальнае ахвярапрынашэнне. З ухвалы ўсiх ён возьме яе ў абдымкi i скажа: "Ты належыш мне!" Тое, што яна перад iм адкрые, яна будзе павiнна паказваць толькi яму; i сам акт iх кахання будзе ў яго як салодкi пералiк яго ўласнасцi. Сама пяшчотнае яго права, сама патаемнае яго права: права быць паважаным аж да самае плоцi, падпарадкоўваць нават у ложку. "Я ажанюся малады", - падумаў Люсьен. I чамусьцi рашыў, што ў яго будзе шмат дзяцей. А потым прыгадаў бацькаву справу: яму не цярпелася прадоўжыць яе, i ён падумаў, цi хутка памрэ пан Флёр'е.
