Жан Сартр - Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)
Жэрмена прыбегла да панi Флёр'е ў слязах: яе брат захварэў на бронхапнеўманiю.
- Бедная вы мая Жэрмена, - сказала панi Флёр'е, - а вы заўсёды казалi, што ён у вас такi дужы!
Яна адпусцiла яе на месяц, а пакуль, на падмену, узяла дачку аднаго заводскага рабочага, Бертачку Мозэль, якой было семнаццаць гадоў. Яна была невялiчкага росту, з бялявымi косамi, закручанымi вакол галавы, i ледзь прыкметна накульгвала. Паходзiла яна з Канкарно, i таму панi Флёр'е папрасiла яе насiць каптурок з карункамi: "Так будзе гожай". З першых жа дзён кожны раз, калi дзяўчына сустракала Люсьена, у яе вялiкiх сiнiх вачах успыхвала пакорлiвая i палкая зачараванасць, i Люсьен зразумеў, што яна яго абагаўляе. Ён размаўляў з ёю бесцырымонна i часта любiў пытаць: "Ну як, падабаецца вам у нас?" Iдучы па калiдоры, ён дзеля забавы знарок праходзiў так блiзка, каб да яе дакрануцца, i потым глядзеў на рэакцыю. Але ўвогуле яна яго замiлоўвала; яе цiхмянае каханне дарыла яму неацэнную маральную падтрымку, i Люсьен часта з лёгкiм хваляваннем задумваўся пра той вобраз, якi мог скласцiся пра яго ў Берты. "Я, вядома, зусiм не падобны на тых маладых рабочых, да якiх яна ходзiць". Аднойчы ён прыдумаў падставу, каб завесцi ў буфетную Вiнкельмана, i той прызнаў, што яна вельмi добра складзеная.
- Шчаслiўчык ты, - падсумаваў ён, - быў бы я на тваiм месцы, абавязкова ёй прызаняўся б.
Але Люсьен быў у нерашучасцi: ад Берты пахла потам, i яе чорная блузка пад пахамi была ўся паедзеная.
Аднойчы дажджлiвым вераснёўскiм адвячоркам панi Флёр'е з'ехала на машыне ў Парыж, i Люсьен застаўся адзiн. Ён ляжаў у сваiм пакоi на ложку i пазяхаў. Яму здавалася, што ён - нейкае капрызнае, зменлiвае, няўлоўнае воблака, увесь час тое самае i кожны раз iншае, з краямi, што ўвесь час распускаюцца i кудлацяцца ветрам. "Цiкава, дзеля чаго я жыву?" Ён ляжаў, страўляючы ежу, пазяхаў, чуў, як дождж барабанiць у шыбы, i ў яго ў галаве раскудзельваўся, плыў бялявы туман: а што далей? Гэта было не iснаванне - гэта было чорт ведае што, i абавязкаў, якiя ён будзе вымушаны выконваць пазней, наўрад цi хопiць, каб яго апраўдаць. "Увогуле, я не прасiў, каб мяне нарадзiлi", - падумаў ён. Але ён быў занадта прыгнечаны, каб развiваць свае думкi ў гэтым напрамку: ён устаў, запалiў цыгарэту i спусцiўся ў кухню, каб папрасiць Берту зрабiць яму трошкi чаю.
Яна не бачыла, як ён увайшоў. I калi Люсьен крануў яе за плячо - аж падскочыла.
- Я вас напалохаў? - спытаўся Люсьен.
Яна глядзела на яго з перапуджаным выглядам, абапершыся абедзвюма рукамi на стол, грудзi ў яе высока хадзiлi; нарэшце яна ўсмiхнулася i адказала:
- Ды ўжо ж я зусiм не чакала, я i не думала, што хто тут ёсць.
Люсьен адказаў паблажлiваю ўсмешкай i прамовiў:
- Вы былi б вельмi ласкавая, каб зрабiлi мне трошкi гарбаткi.
- Зараз, зараз, усё зраблю, пане Люсьен, - хутка адказала яна i кiнулася да плiты: прысутнасць Люсьена, вiдаць, яе вельмi бянтэжыла. Люсьен па-ранейшаму нерашуча стаяў у дзвярах.
- Ну што, - спытаў ён бацькоўскiм тонам, - як вам у нас - падабаецца?
Берта стаяла да яго спiнай i напаўняла з крана рондаль. Шум вады заглушыў яе словы. Люсьен трошкi счакаў i, калi яна паставiла рондаль на газ, зноў спытаўся:
- Вы ўжо палiлi калi-небудзь?
- Зрэдку, - апаслiва адказала дзяўчына.
Ён раскрыў пачак "Кравэна" i працягнуў ёй, Люсьен быў не надта сабой задаволены: яму здавалася, што ён сябе кампраметуе; ён не павiнен быў прапаноўваць ёй запалiць.
- Вы хочаце... каб я запалiла? - здзiўлена прамовiла яна.
- Чаму не?
- Панi будзе сварыцца.
У Люсьена ўзнiкла непрыемнае пачуццё змоўнiцкасцi. Ён засмяяўся i сказаў:
- А мы ёй не скажам.
Берта пачырванела, узяла цыгарэту кончыкамi пальцаў i ўсунула яе ў рот. "Цi павiнен я даць ёй агню? Не, напэўна, гэта будзе няправiльна". Ён сказаў:
- Ну дык што ж вы не прыкурваеце?
Берта яго крыху раздражняла; яна стаяла чырвоная i пакорлiвая, растапырыўшы рукi i сцiснуўшы губы трубачкай; можна было падумаць, што ў роце ў яе тэрмометр. Нарэшце яна ўзяла з бляшанай скрынкi сярнiчку, чыркнула ёю i, лыпаючы вачыма, пусцiла колькi клубоў.
- Мяккiя, - сказала яна.
Потым паспешлiва выняла цыгарэту з рота i нязграбна сцiснула яе ўсiмi пяццю пальцамi. "Прыроджаная ахвяра", - падумаў Люсьен. Але потым, калi ён спытаў, цi падабалася ёй жыць у Брэтанi, яна трошкi адтала, пачала расказваць, якiя розныя ў iх ёсць брэтонскiя каптуркi, i нават цiхiм фальшывым галасочкам праспявала песеньку пра Распардэна. Люсьен незласлiва з яе пакеплiваў, але яна не разумела жартаў i толькi глядзела на яго з абалдзелым выглядам: у такiя моманты яна рабiлася падобная да труса. Люсьен сеў на зэдаль i, не адчуваючы ўжо нiякай скаванасцi, прапанаваў:
- Ды вы сядайце.
- О, не-не, пане Люсьен, цi можна пры пане Люсьене...
Тады ён узяў яе пад пахi i пасадзiў сабе на каленi.
- А так? - спытаў ён.
Яна паддалася i адно прашаптала: "Вам на каленi?" - з нейкай дзiўнаю iнтанацыяй, у якой адначасова чулiся i захопленасць, i папрок; Люсьен падумаў: "Нешта мяне заносiць, абсалютна не варта было заходзiць гэтак далёка". Ён прамаўчаў. Дзяўчына сядзела ў яго на каленях, цёпленькая i цiхмяная, i Люсьен адчуваў, як б'ецца ў яе сэрца. "Яна мая рэч, - падумаў ён, - я магу зрабiць з ёй усё, што захачу". Ён выпусцiў яе, узяў iмбрычак i падняўся ў свой пакой: Берта не зрабiла нiякага руху, каб яго затрымаць. Раней чым напiцца чаю, Люсьен вымыў рукi духмяным матчыным мылам, бо ад iх пахла падпахамi.
"Няўжо я з ёю перасплю?" Наступнымi днямi Люсьен быў дужа занепакоены гэтай невялiчкай праблемай; Берта ўвесь час узнiкала ў яго на праходзе i глядзела на яго вялiкiмi сумнымi спанiелевымi вачыма. Але мараль перамагла: Люсьен зразумеў, што рызыкуе зрабiць яе цяжарнаю (у яго ў падобных рэчах бракавала вопыту, а купiць прэзерватывы ў Феролi было немагчыма - яго тут усе ведалi), а гэта наклiкала б на пана Флёр'е вялiкiя непрыемнасцi. Апроч таго, ён пераканаў сябе, што пасля на заводзе ў яго будзе меней аўтарытэту, калi дачка якога-небудзь рабочага зможа хвалiцца, што некалi з iм спала. "Я не маю права да яе дакранацца". Апошнiмi днямi верасня ён пачаў пазбягаць заставацца з Бертай адзiн.
- Ну, - сказаў яму Вiнкельман, - чаго ты яшчэ чакаеш?
- Нiчога, - суха азваўся Люсьен, - проста я не хачу. Мне не падабаецца рабiць з наймiчкi наложнiцу.
Вiнкельман, якi ўпершыню пачуў пра наложнiц, цiха свiснуў i змоўк.
Люсьен быў вельмi горды сабой: ён абышоўся з Бертай, як сапраўдны шыкоўны тып, i гэта акупала шмат яго ранейшых памылак. "Яе заставалася толькi сарваць", - казаў ён сабе з пэўным жалем. Але па развазе вырашыў: "Увогуле, можна сказаць, што я яе меў: яна аддалася, але я адмовiўся". I ён палiчыў, што з гэтага часу ён больш не нявiннiк. Падобныя прыемныя думкi цешылi яго яшчэ некалькi дзён, але i яны ўрэшце расталi ў тумане. У кастрычнiку, адпраўляючыся на заняткi, ён адчуваў сябе гэтак жа змрочна, як у пачатку мiнулага навучальнага года.
Берлiяк так i не з'явiўся, i нiхто не меў ад яго навiн. Люсьен заўважыў вакол шмат незнаёмых твараў: яго сусед справа, напрыклад, на прозвiшча Лемардан, год правучыўся на матэматычных курсах у Пуацье. Ён быў яшчэ вышэйшы за Люсьена i дзякуючы сваiм чорным вусам выглядаў зусiм як дарослы мужчына. Сустрэча з таварышамi не прынесла Люсьену задавальнення, яны здавалiся яму шумлiвымi i бязвiннымi дзецьмi: семiнарысты. Ён яшчэ, праўда, далучаўся да iх калектыўных выбрыкаў, але праз паблажлiвасць, на якую, зрэшты, меў поўнае права, як другакурснiк. Лемардан яго вабiў больш - у iм адчувалася сталасць; але гэтая сталасць, вiдаць, далася яму не так, як Люсьену, за кошт шматлiкiх спроб i памылак: ён быў дарослы ад нараджэння. Люсьен часта з захапленнем глядзеў на гэтую буйную, задумлiвую галаву, без шыi, коса пасаджаную на плечы: здавалася, у яе немагчыма нiчога ўвапхнуць - нi праз вушы, нi праз гэтыя маленькiя, шклiстыя i ружовыя кiтайскiя вочкi. "Гэта тып з перакананнямi", - з павагай думаў Люсьен; ён не без зайздрасцi пытаўся ў сябе, чым можна тлумачыць гэтую ўпэўненасць, якая дазваляе Лемардану дзейнiчаць з такою самаўсвядомленасцю. "Вось якiм я павiнен быць: як скала". Яго нават крыху здзiўляла, што Лемардан яшчэ можа ўспрымаць нейкiя матэматычныя вылiчэннi; але пан Юсон яго супакоiў, раздаўшы сшыткi з першай кантрольнай: Люсьен быў на сёмым месцы, а Лемардан атрымаў "пяць" i меў семдзесят восьмы вынiк; усё стала на сваё месца. Лемардана адзнака не ўсхвалявала; здавалася, ён чакаў горшага, i наогул - яго маленечкi рот i вялiкiя, гладкiя i жоўтыя шчокi былi створаны не дзеля таго, каб выяўляць пачуццi; гэта быў Буда. Угняўлёнага яго бачылi толькi аднойчы - у той дзень, калi Левi штурхнуў яго ў раздзявальнi. Спачатку ён, пылаючы вачыма, разоў дзесяць пранiзлiва рыкнуў i пасля закрычаў: "Прэч, у Польшчу! У Польшчу, жыд пархаты! I каб да нас не прыязджаў тут смярдзець!" Ён насунуўся на Левi ўсiм торсам, i яго магутнае цела захiсталася на доўгiх нагах. Урэшце, ён такi ўляпiў яму пару поўхаў, i маленькi Левi папрасiў прабачэння: на гэтым усё i скончылася.
Кожны чацвер Люсьен хадзiў да Гiгара, i яны разам выпраўлялiся на танцулькi да сябровак яго сястры. Але ўрэшце Гiгар прызнаўся, што гэтыя скокi яму ўжо абрыдлi.
