Уладзімір Някляеў - На ўсякім свеце
Голас, якім гэта было сказана, не дапускаў сумневу, што ўсім тут стаяць насмерць, і дзядзька Пятрусь, які ні з кім ніколі не ваяваў, пачухаў патыліцу: “Дык мы й так нібыта...” - а Стась спытаў ва ўсіх:
- У вас хіба на тым... на вашым свеце таксама войны?.. - І ўбачыўшы, што пытанне як бы павісла ў паветры, ніхто не спяшае адказваць, дадаў разгублена. - Ну, які толк ваяваць, калі нікога не заб’еш, бо ўсе ўжо забітыя... Ці самі памерлі...
Маргер склаў мапу.
- Свет адзін. Ты яшчэ не зразумеў?.. - І павярнуўся да амбразуры. - А дзе Мацей? Нешта я ні па той, ні па гэты бок яго не бачу.
- На нейтралцы Мацей, - пстрыкнуў пальцамі дзядзька Пятрусь. - Не прайшоў мяжу, з адным грахом ягоным не разабраліся.
- Якім?
- Апошнім, - дастаў дзед Ясь Мацееў ліст з кішэні. - Спрадвечным грахом беларуса, які падумаў пра тое, чаго хацеў, а як толькі падуманае здзейснілася, адразу спалохаўся і перадумаў.
- Як заўсёды, - сказаў Маргер. - І што цяпер?
- На суд Госпада нашага. Няхай вырашае.
Маргер паківаў.
- Таксама як заўсёды. За нас нехта ўсё вырашае, самі лёс свой дасюль вырашыць не можам.
Ён узяў пісьмо, падышоў да ліхтара, прачытаў... Вярнуў ліст дзеду, які спытаў:
- Што скажаш?
- Нічога. Што мне пра чужое сказаць, калі пра сваё не ведаю?.. Вось я не хацеў забіваць Палуту, а забіў. Каб яе, жонку, маці маіх дзяцей, не пакідаць на гвалт. Які гэта грэх: вольны, нявольны?
“Нішто сабе параўнаў! - падумалася Стасю, і ён паспрабаваў зазірнуць Маргеру ў вочы, колеру якіх пры святле ліхтара не разгледзець было, але разрэз іх быў гэткі самы, як у дзеда, Стасевай маці і самога Стася, і ён спытаў:
- Скажы, Маргер... а Бог табе дараваў?
Маргер напружыўся ўвесь - аж скуранка на ім рыпнула. Кіўнуў:
- Так. Палута папрасіла. Яна святая.
- Тады няхай і за Мацея папросіць, - прапанаваў Стасеў бацька, які доўга маўчаў, думаючы нешта сваё, рускае, і коса пазіраючы то на дзядзьку Міколу, які стаў палякам, то на Маргера, які стаў беларусам, хоць ніякіх беларусаў у ягоныя часы не было. - Калі святая.
Дзядзька Пятрусь рукі ўскінуў:
- Ды якая святая!.. Двухмужняя! За Мацея пайшла, з Маргерам не развёўшыся! І святая? Я пагавару яшчэ з Богам!
Стасеў бацька зірнуў на яго насмешліва.
- Ага. Пагавары. Толькі цябе Ён і чакае.
Да Стася пачало паціху даходзіць тое, што сказаў дзядзька Пятрусь.
- Чакайце... Палута з Багушоў - жонка Маргера? Як гэта?..
- Душа ў ёй тая ж. Вечная душа, - схаваў дзед у кішэню ліст Мацея.
- Вось Мацей і напісаў Богу, пра душу паклапаціўся.
- Адкупіўся! - не мог тут стрываць і не стрываў дзядзька Пятрусь. - Заплаціў Богу тры рублі! Па рублю за грэх.
Дзед перахрысціўся:
- Ты, Пятрук, дагаворышся...
Стась раптам падумаў, што ліст Мацея можна і так зразумець. Калі захацець.
Людзі ўвогуле не жадаюць бачыць у іншых нічога, апроч таго, што жадаюць бачыць. І бачыцца ім па жаданні іх найчасцей брыдкае ў бліжніх сваіх. За рэдкімі выключэннямі. Ну, калі матка глядзіць на сваё дзіцятка.
Так Ганя на Стася глядзела. Так некалі цар Пігмаліён, ствараючы жанчыну такой, якой хацеў яе бачыць, глядзеў на Галатэю. А ў выпадку з Ганяй амбіцый было нават болей: Галатэя стварала Пігмаліёна, які потым мроіўся ёй царом. Стваральнікам новага свету, ледзь не Богам. Але ствараць свет ён зноў жа мусіў не такім, якім сам жадаў, а такім, якім жадала бачыць свет Галатэя.
Стась працівіўся. Не таму, што Ганя хацела нечага кепскага, не. Яна хацела добрага. Найлепшага. Але не таго, чаго хацеў ён. І так настойліва, так дакучліва, так апантана яна прагнула свайго, што ў ім стала нарастаць жаданне, каб яна ад яго адчапілася. Пакінула яго. Ён так часта ўяўляў, як яна аднойчы пойдзе з дому і не вернецца, што гэтае жаданне выцесніла ўсе астатнія. Яна адчула гэта, жанчына не можа не адчуць такое. Плакала, упадала ў істэрыкі, кідалася біцца, раздзірала скуру на ім: “Што ты пад ёй хаваеш?!. Што з табой?!. Дзе ты падзеўся?!.” І раптам супакоілася. Сціхла. Зусім.
Аднойчы пайшла і не вярнулася. Сястра яе патэлефанавала: “Ганя прасіла сказаць, што вы для яе памерлі”.
Можа, ён таму і памёр?..
Ці не памёр? Можа быць, гэта і ёсць нешта такое, пра што маці казала? Не жыццё і не смерць. Але як тады жыць?
- Як усе, - пляснуў Стася па плячы дзядзька Лявон, сакратар Боскай канцылярыі. - Глядзі, як усе жывуць, і сам так жыві. Па-іншаму не выходзіць. - І рушыў да выхаду. - Пара. Днець хутка пачне.
Маргер лёгка, як пустую, падхапіў скрыню з лімонкамі, паставіў да сцяны і спытаў услед сакратару Боскай канцылярыі:
- А калі ўсе не так жывуць?..
Дзядзька Лявон, затаптаўшыся каля выхада, хацеў нешта сказаць, але дзядзька Пятрусь яго апярэдзіў:
- Мне пры жыцці галаву гэтым затлумілі! Так, не так!.. А тут яшчэ й па смерці дураць! - І ён раскінуў рукі ўшыркі. - Ну як яно можа быць, каб усе не так жылі?
- Праўда што, - падняў руку, нібы галасуючы за нешта, дзядзька Мікола, і дзядзька Лявон каля выхаду руку падняў, і Стасеў бацька відавочна быў не на баку Маргера, і Стась, які сам не ведаў, як ён жыве, так ці не так, падумаў, што такога, каб усе не так жылі, быць не можа, і толькі дзед Ясь сказаў ціха:
- Можа быць. Калі без Бога жыць.
Маргер узняў абедзве рукі:
- А што такое жыць з Богам ці без Бога? Гэта верыць ці не верыць? Маліцца ці не маліцца? Грашыць ці не грашыць? Што?.. - склаў ён рукі на грудзях. - Вось я забіў. Спачатку яе, каб яна не бачыла, як дзяцей... Але ж яна ведала, што іх таксама... І перад тым перахрысціла мяне. Пацалавала. Што гэта перад Богам?.. Хто яна перад Ім? Мы з ёй, яна і я, калі ад апошняга яе пацалунка, проста ад дотыку губамі да шчакі мяне ўдарыла, як маланкай! І такая хваля жарсці пракацілася па мне ад неба да зямлі і ад зямлі зноў да неба, што самога мяне як не стала, адна гэтая хваля, у якой я засек яе, страчваючы свядомасць, прытомнасць... Гэтак- сама, як кахаў...
Маргер доўгім-доўгім позіркам паглядзеў на дзеда Яся, на трох ягоных сыноў і ўнука, у жылах якіх, працёкшы праз пакаленні і змяшаўшыся з іншай крывёй, бруіла ягоная кроў, падышоў да кожнага, з кожным абняўся, не прамінуўшы Стасевага бацьку, павярнуўся да амбразуры і застыў, гледзячы ў ноч.
- Не так жывем!.. - раздражнёна махнуў рукой, калі выйшлі з бліндажа, Стасеў бацька. - Абы яму казаць. А як жыць, каб так? Дзяцей і жонак забіваць?.. - І раптам ён застыў на пагорку. - Чакайце... Калі Маргер сыноў засек, дык якія вы ягоныя нашчадкі?
- Не казаў ён пра сыноў, пра жонку казаў, а сыноў не забіў, у Карані выправіў, - з’явілася аднекуль, як з начы саткаўшыся, Стасева маці, і баба Алімпа саткалася каля дзеда за руку з Яўгенам, стрыечным Стасевым братам, які ўсміхнуўся вінавата: “Выбачайце, дапамог Стасю з Мацеем з магілы выбрацца, а пасля кінуўся вас даганяць і ў лесе заблукаў. Жывым быў - не блукаў, а вось нябожчыкам...” - і Стасю дых заняло: “Дык вось хто!..” - і ён ледзь не заплакаў, абняўшыся з братам, якога не толькі ён, але і Бог любіў, паслаўшы смерць яму ў маладым сне. Усе разам рушылі на клады, каля якіх развіталіся з дзядзькам Петрусём, якому трэба было ў Смаргоні, і дзядзькам Міколам, якому ў Варшаву. Ва ўсіх астатніх магілы тут былі, адна каля адной, толькі Стасевай яшчэ не было. “Ты не йдзі далей з намі, табе не час. Дахаты йдзі”, - сказаў дзед, а маці сказала: “Можаш сёння на могілках не прыбірацца, стаміўся ты, бедны, я сама зараз прыбяруся хуценька”, - на што бацька зыркнуў спадылба: “Ну ты ўжо зусім!.. Як гэта сама - абы табе казаць? Што людзі скажуць?..” - і яны пайшлі, спрачаючыся праз Стася, як спрачаліся праз яго, калі жывыя былі, а ён не стаў глядзець ім услед, бо адчуў, што не вытрывае, разарвецца сэрца, павярнуў дахаты, ішоў цераз Магерава поле і плакаў, а з амбразуры бліндажа за полем глядзеў яму ўслед, не міргаючы, Маргер.
У хаце яго чакала Ганя. Стаяла каля вакна, павярнулася да Стася, збялелая: “Мне сказалі, што ты разбіўся. Насмерць пад Суцькавым”. “Хто сказаў?” “Не ведаю. Але я пачула. Нібы маці тваёй голас быў...”
Маці любіла Ганю. Можа, яна ёй і сказала.
Толькі чаму пад Суцькавым?.. Суцькава ён прамінуў.
- Як ты?.. - спытаў ён стомлена, не надта жадаючы размаўляць, а яна ўстрапянулася:
- На маршрутцы я!.. - І, скочыўшы да печы, паставіла на стол яечню з блінамі, якімі заўсёды, калі раней яны разам прыязджалі ў Карані, частавала іх маці. - Яшчэ з вечара прыехала, а цябе няма й няма. Чаму ты машыну пад лесам кінуў? Яна ж толькі падрапаная.
Стась успомніў, як Ганя яго драпала, і ўсміхнуўся. Ён сам не чакаў, што з такога ўспаміну ўсміхнецца, раней гэта зусім інакш згадвалася, і ўспомніўшы, як яно згадвалася інакш, яшчэ раз усміхнуўся: “Падрапала, бяда якая... ”
- Вядома, не бяда, - зашчабятала ўзрадавана і праз тое, што ён усміхнуўся, і праз тое, што гаворку падтрымаў, хоць ён проста падуманае ўголас сказаў, Ганя. - Дзякуй Богу, што сам жывы... - і Стась спыніў яе, руку на руку паклаўшы: “А ты думаеш, я жывы?..”
Як яна за руку ягоную ўхапілася! Як прыціснулася шчакой і загаварыла хутка, час ад часу захлынаючыся словамі, нават не словамі самімі, а тым, што за імі было, што яе перапаўняла, удзячная яму, што ён яе слухае і, здаецца, разумеее, ці хоча зразумець, упершыню ў жыцці хоча зразумець, хоць Стась нічога не хацеў - так стаміўся паміраць і ўваскрасаць, а Ганя гаварыла, гаварыла, гаварыла...
