Валянцін Блакіт - Шануй імя сваё
I калі зала, нарэшце, аціхла і сотні запытальных вачэй упіліся ў яго, чакаючы важкага, рашаючага слова, Дзевяцень разгубіўся: а што сказаць? Без бюро ён не можа нічога вырашыць, не можа сказаць таго, чаго ад яго чакаюць гэтыя людзі. Ніколі ў жыцці ён не адчуваў сябе такім бездапаможным.
— Таварышы, пытанне ў нас надзвычай сур’ёзнае, давайце будзем рашаць па-сур’ёзнаму...
Гэта нікога не задаволіла, у зале пачуўся незадаволены шумок. Як жа выблытацца? Мо проста закрыць сход, нічога не вырашыўшы?
— Я хачу сказаць...— устаў з сярэдніх радоў высокі сутулаваты малады мужчына.
— Калі ласка...— перамагаючы разгубленасць, паказаў на трыбуну Дзевяцень. — Калі ласка...
Мужчына стаяў на месцы, камечачы ў руках шапку, можна было падумаць, што ён раптам завагаўся: а ці трэба выступаць?
— Калі ласка, калі ласка... — настойлівым жэстам паказаў яшчэ раз на трыбуну Дзевяцень.
— А я згэ-этуль! — рашуча махнуў шапкаю мужчына і стаў напаўабарот да залы.
— Вас чутно не будзе. Ідзіце за трыбуну,— настойваў Дзевяцень, толкам і сам не ведаючы, для чаго настойвае.
— Учу-уем!
— Хай гаворыць з месца...
— Ды з яго галасінай дынамікі палопаюць...
Гэта было і праўда: падобнага басу Дзевяцень ніколі не чуў. 3 такім голасам толькі ў оперны ці ў дзякі...
— У газетах пішуць, па радыё, тэлевізары кажуць: партыя і ўрад пра людзей клапоцяцца... — камячыў шапку ў руках прамоўца. — Чыстая праўда — клапоцяцца! Аднаму нашаму старшыні загад партыі і ўрада — не ўказ. Не клапоціцца ён пра рабочага чалавека, за чалавека яго не лічыць... — Паглядзеў вакол, шукаючы падтрымкі, адразу ж стаў смялейшы: — Узяць кармы. Як калгасніку пракарміць карову, калі яна яшчэ засталася? А калгасніку без каровы нельга... Во козы пазаводзілі... Козаў у нас нiхто век за скаціну не лічыў, а пры Сурміле дакаціліся да гэтай рагатай ганьбы. А што рабіць застаецца? Што ў хмызе ўваб’еш, на гарбе ў радзюшцы прыцягнеш ці, давай праўду казаць, украдзеш — тое і мець будзеш... — Павярнуўся і глянуў на Дзевяценя, сказаў да яго: — Хай лепей згніе, чым калгасніку даць — во якія ў нас парадкі. Летась палова сенакосу клякнула, шыш даў...— Глянуў на Сурмілу.— Мо няпраўда? А ўзяць выган, дзе пасем. Там блох пасвіць толькі, а не каровы. Ды і то збіраюцца заараць. Куды ж падзецца калгасніку?
— Ой, праўду, Пятровіч, кажаш! — ускочыла з месца кабета са звонкім сварлівым голасам. — Вам-то, піліпавіцкім, яшчэ што-о?! А нам, глінянскім, навасёлкаўскім, ройшанскім, каго ў гэтыя клеткі пад неба пазганяў, як жыць? Hi хлеўчыка, ні гуменца ля хаты. У вас кураняты, гусяняты, качаняты, хоць якое, а свінчо кожны выгадуе. А нам па тое няшчаснае яйко пасярод лета на базар прыся. Гэта ж розум трэба згубіць, каб на вёсцы чаўпці такое! Дальбог, людцы добрыя, гэта...— тыцнула пальцам на Сурмілу.— Нейкі вораг! Паглядзіце, дзе вобшчы хлеў для наглых каровак збудаваў! За вярсту ад хаты. Гэта ж адно мучэнне. Зімою пакуль прынясеш тое малако — замерзне, а ўлетку — глядзі што скісне. Спіціяльна робіць, каб каровы папрадавалі. I папрадаем — хай яны спрэндзяцца. Пакупляем матацыклы, машыны, пачнём ездзіць па кефір і малако ў гэтых пакетах у горад. Дзе ж гэта бачылі, каб сельскі чалавек па малако, мяса ў горад ездзіў? Ці мо знайшлі, як яго вырабляць на якім заводзе?! Трасцу! А мо я не хачу малака ў пакетах, мо мне не з рукі без курэй і без свінчаці!
— Затое жывяце па-панску! — падкузьміў вусаты дзядзька.— Hi табе дроў, ні табе чаго, плёхайся сабе ў ванне...
— То давай памяняемся, калі такі мондры?! Ага, спалохаўся! — Перавяла погляд на Сурмілу.— Ці мо з вамі, таварыш прадсядацель, памяняемся? Маўчыце... Нябось, самі-то на пяты этаж не палезлі, футар зрабілі для сябе ды яшчэ кус саду прыхапілі. Чаму ж не хочаце разам з намі жыць, калі гэтыя небаскробы такія салодкія, га? Вы ж самі-то да горада прывыклі, апроч сабакі, нічога не трымаеце? I для Клімовіча, нябось, таксама футарок робіце...
— Правільна!
— Безабраззе!
— Такога безабраззя свет не бачыў!
— Вон Сурмілу!
Людзі ўскоквалі са сваіх месцаў, махалі рукамі, намагаючыся перакрычаць адзін аднаго, і ўжо немагчыма было зразумець, што хто крычыць...
Дзевяцень гатовы быў скрозь сцэну праваліцца: каго ён падсоўваў людзям?! Закончыць, як мага хутчэй закрыць прыкры сход! Праз што ўтравілі яго ў гэтую гісторыю?
Аднак закрываць сход ужо не хацелася — расло, разрасталася тайнае злараднае пачуццё: хай скажуць усё людзі, хай паслухае Сурміла, што пра яго думаюць! I адначасова з гэтым пачуццём рабілася ўсё больш вострай непрыязь да гэтага чалавека.
— Таварышы! Давайце выступаць па адным, таварышы! Тут не базар, таварышы!
Узбуджэнне ў зале неўзабаве стала аціхаць, і, калі стала зусім спакойна, з сярэдзіны залы паднялася жанчына гадоў сарака і таропка пайшла да трыбущы.
— Як ваша прозвішча? — невядома для чаго запытаў Дзевяцень.
— Неўгень...— трохі збянтэжылася жанчына.— Неўгень, Тарэса Іванаўна, даяркай раблю...— Яна пераступала за трыбунай з нагі на нагу, бы забылася, пра што сабралася гаварыць.— Я таксама хачу сказаць: дайце нам за старшыню заборскага Кунцэвіча. Чалавек ён сталы, гаспадарскі — хай і наш Аляксандр Уладзіміравіч у яго павучыцца. Я ўсё сказала...— Неяк ціха і вінавата паглядзела на Дзевяценя, быццам хацела паспачуваць яму, стала асцярожна спускацца па сходках.
Ёй паапладзіравалі, праўда, не так дружна, як ранейшым прамоўцам. I адразу ж з сёмага рада падняўся чалавек у гадах, за якім даўно назіраў Ігар Пракопавіч. Устаўбучаныя валасы вакол лысіны, тонкі кручкаваты нос, адтапыраныя вялікія вушы, калючыя вочкі надавалі яму драпежны выгляд. Ну, гэты вылье жоўці, падумаў Дзевяцень.
— Я хачу во што сказаць, таварышы... — на здзіўленне, голас у чалавека быў мяккі, амаль жаночы. — 3 коньмі ў нас непарадак... На ўсе Піліпавічы тры кані засталося, і тыя пааддавалі штатным, прыватную лавачку развялі — захоча дасць, захоча не дасць, без бутэлькі не сунься...
— Пра-а-вільна! — загулі ў зале.
— Па дровы паехаць — бутэлька,— узбадзёрыўся прамоўца,— гной на соткі вывезці — бутэлька, да доктара паехаць — і то бутэльку гані. Што ж гэта такое? Аляксандр Уладзіміравіч кажа, што коні ўстарэлі, на іх месца машыны. Для калгаса-то машыны, а для калхозніка? Не аб’елі б калгас тыя коні. Вунь у Забор’і... — ён гаварыў блытана і сам разумеў гэта, пачырванеў, разгублена глядзеў па баках. — Я, як і ўсе, за тое, каб за старшыню ў нас быў Кунцэвіч...
— Хто яшчэ просіць слова?
— До-осыць!
— Што гаварыць!
— Усё сказалі...
Дзевяцень глянуў на Сурмілу, нахіліўся і, ледзь хаваючы іронію, запытаў:
— Вы будзеце выступаць?
Сурміла быў аглушаны, збянтэжаны, тупа глядзеў на людзей у зале, быццам гэта ўвогуле былі і не людзі, а нейкія мурашкі, якія здольныя толькі ўкусіць, а знішчыць яго не змогуць... Па праўдзе кажучы, ён яшчэ не зусім разумеў, што здарылася, не хацела ўкладвацца ў галаве, што аддаюць перавагу нейкаму невуку Кунцэвічу. Гэтага ніколі не будзе! Райком не дапусціць... Прыедзе Радзевіч ці Чыжэўская — і ўсё стане на месца. Ён глядзеў абыякава, нават здзіўлена на залу, і не было ні злосці, ні абурэння — на іх проста не хапала сілы. Быў толькі сорам, вялікі, агідны; ён, гэты сорам, муціў свядомасць, душыў да спазмаў у горле.
_ Не-е-е...— пакруціў галавою Сурміла, спалохаўшыся Дзевяценевага пытання.
Ігар Пракопавіч вычакаў хвілінку і сказаў у мікрафон:
— Таварышы, вашу думку я перадам бюро райкома партыі... А пакуль што сход аб’яўляю закрытым...— I адразу ж злавіў сябе на прыкрым: трэба, каб сход закрываў Сурміла, а не ён, але ат...
10
Кунцэвіча разбудзіў нецярплівы і настойлівы стук у акно.
— Каго ж там прынесла нячыстая...— спрасонку незадаволена прабурчаў ён, і адразу ж ёкнула трывога, разагнаўшы астаткі сну,— нешта здарылася! Так сабе старшыню калгаса пасярод ночы не паднімаюць. Кінуўся да акна — да шыбы прыліп прыплюснуты нос шафёра Мішы. Міша на мігах прасіў выйсці да яго. На хаду нацягваючы спартыўны касцюм, кінуўся да дзвярэй, пстрыкнуўшы на кухні выключальнікам.
Міша стаяў на асветленай палосцы і нецярпліва пераступаў з нагі на нагу.
— Што такое? — Аляксей Сцяпанавіч не хаваў трывогі, нават спалоху.
— Даруйце...— ніякавата памуляўся Міша.— А вы ўжо спалі?
— Што здарылася?!
— Я толькі што з Піліпавіч...— таемна сказаў ён, нецярпліва пераступаючы з нагі на нагу.
— Ну і што?!
- Сурмілу правалілі...— I Мішаў твар расплыўся ўсмешкаю да самых вушэй.
— Ты што, п’яны? — сумеўся Кунцэвіч, напускаючы на сябе сярдзітасць.
— Hi грамулькі! Дальбог, Сурмілу правалілі... Во, чэснае слова, праўда!
— I ты з-за гэтага мяне пабудзіў? — спрабаваў нахмурыцца Аляксей Сцянанавіч. Ён яшчэ не зусім верыў, але і не мог лічыць чыстай брахнёй, бабскай плёткаю тое што гэтак нечакана пасярод ночы прынёс Міша.
