Алесь Яфімаў - Каменная ноч
— Ён мае рацыю, пагадзіся. Не табе вырашаць, каму як жыць, а каму не жыць увогуле... Калі ты засынаеш са спадзяваннем, што заўтра ніколі не будзе, іншыя чакаюць яго з пэўнымі надзеямі. Так, некаторыя з гэтых надзей, натуральна, мяшчанскія, аднак ёсць нямала высакародных, сапраўды вартых... Не будзь такім эгаістам. Зразумей нарэшце, што ніхто не даваў табе ніякай улады і права вырашаць за іншых...
Кожную ноч, калі ўяўляў, як Яго позірк падымаецца да каменнай глыбы ажно ў космас, Ён быццам бы спыняўся на кожным паверсе, што знаходзіліся над Яго пакойчыкам. Імкнуўся ўявіць, што на кожным вышэйшым паверсе павінен быць такі ж самы пакой, толькі з іншай мэбляй і іншымі жыхарамі. Насамрэч, Ён нават не ведаў, хто там жыве, не ведаў уласных суседзяў па пад’езде. Але гэта не мела ніякай розніцы, бо Ён, прыпыняючыся на кожным наступным паверсе, імкнуўся ўявіць нейкі вобраз-тып, які б змяшчаў у сабе агульныя рысы вялікай колькасці рэальных людзей.
На адным паверсе маладая пара з немаўляткам. Маладыя, напэўна, лічаць сябе перспектыўнымі, мяркуюць, што іх жыццё толькі пачынаецца. Хутчэй за ўсё, мараць пра добрую кар’еру, багацце. Жадаюць, магчыма, пераехаць ва ўласны дом з вялікімі вокнамі... Спадзяюцца, што іх дзіця будзе абавязкова разумным, выхаваным і ўвогуле самым лепшым. Хаця, цалкам верагодна, самі яны не маюць нават ні нармальнай адукацыі, ні навыкаў для выхавання гэтага дзіцяці. І не трэба выключаць, што яно ўвогуле было незапланаваным... Аднак яны кладуцца спаць са спадзяваннем, што ўсё абавязкова будзе добра, што наперадзе — толькі лепшае...
На наступным паверсе, магчыма, жыве больш сталая сям’я. Бацькі ўжо перажываюць крызіс сярэдняга ўзросту, разумеюць, што іх некаторыя чаканні ўжо ніколі не спраўдзяцца, што жыццё ўжо не зменіш і жывуць па інерцыі. Працуюць, напэўна, на адным і тым жа месцы ўжо не першы дзясятак, жывуць у гэтай кватэры прыкладна столькі ж, маюць вузкае кола старых сябрукоў, з якімі час ад часу збіраюцца на застоллі. І, нягледзячы на тое, што шмат чаго дасягнуць не атрымалася, што на шэрагу асабістых і кар’ерных амбіцый пастаўлены крыж, што муж ужо даўно надакучыў жонцы і наадварот, яны маюць нейкую штучную ілюзію стабільнасці, бо з года ў год — адно і тое ж. Але гэтым яны і шчаслівыя, хоць і самі таго могуць не разумець. Яны маюць дзяцей-падлеткаў, якія жывуць быццам бы асобным жыццём, і да якіх нярэдка, калі шчыра, няма спраў. У дзяцей усё добра — ну і добра. А дзеці гэтыя, магчыма, знаходзячыся на мяжы дарослага жыцця, уяўляюць сябе каралямі свету, перад якімі адчынены ўсе дзверы. І, у прынцыпе, маюць рацыю. Яны кладуцца спаць з марай патрапіць у лепшыя з гэтых дзвярэй, знайсці ўзаемнае каханне на ўсё жыццё, назаўжды застацца ў выдатных стасунках з сябрамі дзяцінства і школы, перажыць цікавыя прыгоды і выйсці пераможцамі...
На наступным паверсе можа жыць меней шчаслівая сям’я, у якой, напрыклад, нехта смяротна хворы. Гэты хворы добра разумее, што неўзабаве сканае, але нічога не можа зрабіць. І бясконца крыўдна яму, што жыццё з ім так абышлося, што не змог выканаць усяго, што хацеў. І нават не з-за ўласнай безадказнасці, а так — па волі лёсу. І няёмка яму быць цяжарам для сваіх родных. Безнадзейна хворы пачынае задумвацца пра сапраўдныя сэнсы жыцця, уяўляць, што змяніў бы, што зрабіў бы, калі б у яго была яшчэ адна магчымасць. І, засынаючы, магчыма, спадзяецца, што прачнецца здаровым, што ўсё няшчасце, якое выпала на яго лёс — толькі кепскі сон... А родныя яго, засынаючы, спадзяюцца, што раніцай зноў пабачаць на ложку блізкага чалавека, а не мёртвае цела, каб не дакараць сябе да самай смерці, што, магчыма, нешта не пачулі, не дапамаглі, не развіталіся па-чалавечы. Бо цяжка ім развітацца вось так — загадзя, каб не пакрыўдзіць чалавека, каб не думаў ён, што змірыліся, хоць і сам усё выдатна разумее...
На наступным паверсе, верагодна, жыве самотны стары. У яго шмат усялякіх хвароб, магчыма, ён нават інвалід. Аднак, сілы яго пакуль не пакідаюць. Хаця жыццё яму ўжо быццам бы і не патрэбна: надакучылі фізічныя і маральныя пакуты, невыносная адзінота, ды і сэнсу ў жыцці ўжо не засталося. Была б магчымасць, перадаў бы свой запас жыццёвага часу таму, каму ён насамрэч патрэбны. Суседу знізу, напрыклад. Але няма такой магчымасці, і стары жыве, пакуль жывецца — хворы, слабы, нікому не патрэбны. Вельмі хочацца яму з кім-небудзь паразмаўляць. Нават не затым, каб перадаць свой вопыт ці распавесці якую-небудзь цікавую гісторыю з жыцця, вялізная колькасць якіх без патрэбы захоўваецца ў слабой памяці. А проста паразмаўляць: пра навіны, пра надвор’е. Пажартаваць. Старыя ж таксама ўмеюць жартаваць і смяяцца... Але нікога няма, толькі ён у кватэры, прапахлай лекамі. І каб нечым сябе пацешыць, ён глядзіць усякую лухту па тэлебачанні ці чытае мастацкія кніжкі. Здавалася б, навошта чытаць, калі і абмеркаваць гэта няма з кім, ды і неўзабаве давядзецца паміраць. Але ж ён чытае. І яму цікава... Кладучыся спаць, верагодна, спадзяецца ён, што хвароба не прывядзе да агоніі, што памрэ лёгка, а пасля сустрэне недзе там сваіх блізкіх і сяброў, і будуць яны разам узгадваць багатае на падзеі жыццё...
Прыкладна такімі ўяўляў Ён сабе суседзяў з вышэйшых паверхаў. Кожны раз пры гэтым раздражняўся, што яны — паводле Яго ж уяўлення — жывуць штучнымі, мяшчанскімі сэнсамі, але адначасова адчуваў невыноснае спачуванне і шкадаванне. Цяпер жа Ён зноў уявіў сабе гэтых людзей, іх розныя і ў той жа час шмат у чым падобныя лёсы, і адчуў супярэчлівыя эмоцыі.
— Вось бы яны ўсе разам заснулі і пабачылі нейкі добры сон... Кожны свой канешне ж... І ў той жа час — астэроід... Магчыма, пабылі б яны яшчэ нейкі час у сваіх снах... А магчыма, адразу патрапілі б у нейкі іншы, сапраўдны свет, дзе няма гэтых штучных зямных праблем...
Яму адказаў Добры:
— Я ведаю, што ты нядрэнны чалавек. Я ведаю, што ты хочаш зрабіць як лепш. Але ў цябе няма права вырашаць за іншых. Накіруй сваё памкненне на нешта са праўды добрае. Хай гэта будзе толькі кропля ў моры. Хай гэтага нават ніхто не заўважыць, але так будзе правільна...
Ён ляжыць і маўчыць. Словы Добрага быццам бы застаюцца па-за ўвагай, і Ён зноў пачынае свой дзіўны рытуал набліжэння каменнай глыбы.
НОЧ ДЗЯВЯТАЯ
Бог з машыны.
Аўтар невядомы
Ён ляжыць нерухома. Узгадвае ўчарашнюю размову. Нягледзячы на тое, што ўчора Яго недаслухалі, вырашае агучыць сваю думку цяпер:
— Як я прыйшоў да ідэі агульнага вынішчэння?.. Тут усё... Я казаў, што смерць часткі чалавецтва выратуе гэтых загінулых і падштрухне некаторых іншых да сапраўднага жыцця. Аднак я выдатна разумею, што гэта будзе і вялікі боль — у першую чаргу для сваякоў памерлых, а таксама для некаторых чуллівых асоб... Канешне, гэты боль часткі грамадства варты таго, каб усё чалавецтва ўвогуле стала крыху лепшым і яшчэ раз задумалася над сваім існаваннем... Бо лепш ахвяраваць тысячамі цяпер, каб не страціць мільёны потым...
Яго перабіў Добры:
— Жыццё кожнага асобнага чалавека — самае каштоўнае ў гэтым свеце. Ты не маеш права так легкадумна казаць пра нейкія тысячы і мільёны... У табе няма Бога, бо Ён — гэта любоў. Палюбі кожнага асобнага чалавека...
— Як самога сябе? — з’едліва запытаў Злы, відавочна намякаючы, што самога сябе Ён не любіць і таксама хоча забіць.
— ...Потым ты ўжо не зможаш успрымаць людзей, як нейкую сухую статыстыку.
Гэтыя словы амаль абурылі Яго:
— Ты памыляешся! Нават недаслухаўшы! Я якраз хацеў сказаць пра гэта. Мая ідэя і ёсць праяўленне вялікай любові, усеахопнай любові да кожнага. Толькі знішчыўшы ўсіх разам, я магу даць сваю любоў пароўну кожнаму. Нікога пры гэтым не пакрыўдзіць. Я нават гатовы ахвяраваць сабой. Бо тут я буду адзіным, хто ведае, што свядома ідзе на ахвяру — астатнія да апошняга будуць у шчасным няведанні. А там я гатовы прыняць статус забойцы і ўзяць на сябе ўсе грахі ахвяр, калі на тое будзе воля Бога, як казаў Злы. І хіба ж гэта — не любоў?
— Гэта амбіцыі і ганарлівасць. Няўжо ты сам гэтага не разумееш?.. Табе неабходна пакора. Неабходна змірыцца і прыняць свет такім, які ён ёсць. Прыняць людзей такімі, якія яны ёсць. І палюбіць іх такімі... Гэта і будзе сапраўдная любоў. Ты ж гатовы любіць толькі тое, што адпавядае нейкім тваім уяўленням і патрабаванням. Гэта значыць, ты гатовы любіць толькі сябе.
Да размовы зноў далучыўся Злы:
— Памятаеш, мы размаўлялі наконт таго, што ўсё чалавецтва з’яўляецца пэўным эксперыментам? Эксперыментам, сэнс якога — самаразвіццё, эвалюцыя, прагрэс. Але ты ж лічыш, што прагрэс не адбываецца, што цяпер назіраецца толькі заняпад...
— А хіба не? Інструмент чалавека эвалюцыянаваў з прымітыўнай дубіны да звышхуткіх камп’ютараў і ядзернай зброі. А што сам чалавек? У лепшым выпадку, ён там жа, дзе быў тысячы год таму...
— Ты памыляешся. Акрамя таго, эвалюцыя інструментаў чалавека — гэта нядрэнна. Яна можа дапамагчы яму самому... Ты хочаш знішчыць усё цяпер, матывуючы гэта тым, што ўсё быццам бы вельмі кепска і паступова пагаршаецца. Аднак, уяві іншы варыянт — варыянт прагрэсу, пры якім будуць змяняцца не толькі інструменты, але і сам чалавек. Я разумею, што няма прынцыповай розніцы паміж прымітыўнай падводай, сучасным аўтамабілем і тым, што заменіць аўтамабіль у будучым; няма прынцыповай розніцы паміж мячом, аўтаматам і нейкай лазернай зброяй... Але некаторыя вынаходніцтвы прынцыпова ўплываюць на асобу чалавека. Што казаць, калі сёння чалавецтва можа змяняць ДНК? Тыя ж камп’ютары дазволілі атрымаць уяўленне пра існаванне віртуальных сусветаў... Квантавая фізіка дазволіла зразумець парадаксальнасць гэтага свету... Я хачу даць табе адзін з варыянтаў развіцця чалавецтва. Можаш лічыць, што гэта такая казка нанач... Ты лічаш, што людзі перастаюць верыць у Бога — хай так. На мой погляд, сапраўднаму Богу ўсё роўна, вераць у Яго, ці не, бо гэта не ёсць самамэта. Акрамя таго, Ён з’яўляецца ўсемагутным і не залежыць ад веры або бязвер’я людзей... Але ж, так ці інакш, людзям патрэбна ў нешта верыць і разам з гэтым, мець пэўныя маральныя арыенціры. Я згодны з табой у тым плане, што абсалютная большасць людзей не можа кантраляваць сябе знутры: адказна працаваць, не рабіць дурнога і гэтак далей, калі над імі няма назіральніка. У ранейшыя часы, гэтым назіральнікам з’яўляўся Бог, якім яго ўяўлялі паводле рэлігіі. Натуральна, гэта не азначае, што атэісты, застаючыся сам-насам рабілі злачынствы налева-направа. Аднак, ужо ў наш час ідэі дэмакратыі прывялі да неверагоднай разбэшчанасці і значна пахіснулі маральныя ўстоі. Ты ведаеш пра гэта лепш за мяне... Лагічна ўявіць, што ў будучым такая сітуацыя толькі пагоршыцца. Я ўжо не кажу пра тое, што большасць людзей устрымліваецца ад шэрагу дзеянняў толькі пад пагрозай штрафаў ці іншых пакаранняў, а не з-за высокай маралі... Але потым маятнік абавязкова хіснецца ў іншы бок. Людзі, страціўшы веру ў традыцыйнага Бога, створаць уласнага — рэальнага, адносна іх разумення. Гэта можа быць камп’ютарная сістэма — нават не штучны інтэлект, а вялікі набор алгарытмаў, — якая будзе ўвесь час сачыць за кожным асобным чалавекам і рэагаваць на яго дзеянні. Кантроль можа быць устаноўлены з дапамогай наначыпаў, што будуць ужыўляцца ў арганізм людзей пры нараджэнні. Заўваж, тое, пра што я пакуль кажу — не выглядае занадта фантастычным. Дык вось, наначыпы ці нанаробаты будуць мець сталую сувязь з Сістэмай як бы знутры чалавека. Акрамя таго, магчыма, будуць і нейкія знешнія перадатчыкі. У сукупнасці, усе яны будуць даваць гэтай Сістэме звесткі пра тое, што і як чалавек зрабіў, а яна будзе ўзнагароджваць ці караць яго. Якім чынам? Адказ можа быць геніяльна простым: пры дапамозе грошай. На рахунак чалавека Сістэма будзе налічваць пэўную колькасць за добрыя справы і вылічваць за кепскія. А ўжо за гэтыя грошы чалавек зможа наладзіць сабе дабрабыт. Паколькі рахунак будзе звязаны з асобай чалавека, звычайныя грошы ці пластыкавыя карткі не спатрэбяцца — дастаткова будзе толькі біяметрычных дадзеных. Ужо сёння ў гэтым свеце за грошы можна набыць амаль усё, акрамя хіба толькі здароўя ці жыцця. Але ж медыцына не будзе стаяць на месцы... Дарэчы, цалкам верагодна, што Сістэма зможа кантраляваць здароўе чалавека напрамую: стымуляваць выпрацоўку пэўных гармо наў, уздзейнічаць на тонус і гэтак далей. У такім рэчышчы цалкам верагодна, што яна зможа сачыць за думкамі і за эмоцыямі чалавека, каб папярэдзіць злачынствы. Атрымала сігнал, што чалавека ахоплівае гнеў — стымулюе падачу эндарфінаў, ці наадварот — застав іла супакоіцца і заснуць... І ў кожнага тады будзе неаспрэчны стымул рабіць толькі добрае, шчыра працаваць, дапамагаць бліжнім...
