Пьер Буль - Планета малпаў (на белорусском языке)

Мае вартаўнiкi ўзвялi мяне на ўзвышэнне, у цэнтры якога сядзеў прэзентабельны гарыла. Зiра сказала мне раней, што старшынстваваць на гэтым кангрэсе будзе не акадэмiк, як гэта бывала дагэтуль, а адмiнiстратар, таму што на папярэднiх кангрэсах прадстаўленыя самi сабе вучоныя заводзiлi бясконцыя дыскусii i не маглi прыйсцi нi да якога рашэння. Злева ад рэспектабельнага старшынi сядзеў яго сакратар-шымпанзэ, якi вёў пратакол пасяджэння. Справа стаяў фатэль, да якога па чарзе падыходзiлi дакладчыкi. Цяпер у яго пад не дужа багатыя апладысменты ўсеўся Заюс. Дзякуючы сiстэме мiкрафонаў i моцных пражэктараў нават гледачы сама апошнiх радоў цудоўна бачылi i чулi ўсё, што адбывалася на цэнтральнай эстрадзе.

Старшыня-гарыла пазванiў у званочак i, дамогшыся цiшынi, аб'явiў, што дае слова шаноўнаму Заюсу, каб той прадэманстраваў чалавека, пра якога ён ужо дакладваў асамблеi. Арангутан устаў, пакланiўся i пачаў сваю прамову. Пакуль ён гаварыў, я стараўся трымацца як мага больш асэнсавана. Напрыклад, калi ён упершыню згадаў пра мяне, я прыклаў руку да грудзей i зрабiў ветлiвы паклон, якi выклiкаў у аўдыторыi гучны смех. Праўда, старшыня хутка перапынiў яго званочкам. А я зразумеў, што не дасягну такiм чынам нiчога: сама разумныя мае дзеяннi будуць успрымацца як звычайны вынiк выдатнай дрэсiроўкi. Таму я больш не варушыўся да самага канца Заюсавай прамовы.

Нарэшце Заюс падсумаваў зробленыя высновы i аб'явiў, што прадэманструе зараз мае здольнасцi - розныя прыстасаваннi для яго праклятых эксперыментаў былi ўжо расстаўлены на эстрадзе. На заканчэнне Заюс паведамiў, што, акрамя таго, я здольны, як некаторыя птушкi, паўтараць асобныя словы i што ён спадзяецца прымусiць мяне вытварыць гэтае штукарства i перад асамблеяй. Пасля ён узяў куфэрак са шматлiкiмi замкамi i працягнуў яго мне. Але замест таго каб хутка справiцца з усiмi гэтымi засаўкамi i кручкамi, я зрабiў па-свойму.

Мой час настаў! Я ўзняў руку, цiхенька пацягнуў ланцуг i, наблiзiўшыся да мiкрафона, звярнуўся да старшынi кангрэса:

- Шаноўны пан старшыня! - пачаў я, стараючыся гаварыць на малпавай мове як мага чысцей. - Я з вялiкiм задавальненнем адчыню для вас гэты куфэрак i вельмi ахвотна зраблю ўсе нумары праграмы. Але перш чым прыступiць да гэтых занадта лёгкiх мне вопытаў, я прашу дазволу зрабiць заяву, якая, я перакананы, уразiць гэты вялiкавучоны сход.

Я выразна прамаўляў кожнае слова, i ўсё, што я сказаў, малпы вельмi добра пачулi. Вынiк быў такi, на якi я разлiчваў. Малпы застылi на сваiх месцах нiбыта раздушаныя - запала такая цiшыня, што здавалася, усе нават дыхаць перасталi. Журналiсты забылiся на свае блакноты, i нiводны фатограф не ачомаўся ў гэтыя першыя iмгненнi настолькi, каб зрабiць хоць адзiн здымак гiстарычнага моманту.

Старшыня тупа глядзеў на мяне, нiчога не разумеючы. Тым часам Заюс ажно ўзвiўся.

- Пан старшыня! - загаласiў ён. - Я пратэстую...

Але тут ён зноў падавiўся, усвядомiўшы ўсю недарэчнасць спрэчкi з чалавекам. Я гэта скарыстаў i загаварыў зноў:

- Пан старшыня, з вялiкай павагай да вас я ўсё-такi настойваю, каб мне далi мажлiвасць выступiць. Скончыўшы, я выканаю, клянуся гонарам, усё, што запатрабуе высокашаноўны Заюс.

I тут у зале ўсчалася бура. Публiка звар'яцела! Малпы сплялiся ў iстэрычны, захоплены натоўп, крычалi "ўра", рагаталi i рыдалi. З усiх бакоў замiльгацелi яркiя ўспышкi блiцаў - гэта ачомалiся нарэшце рэпарцёры. Гвалт стаяў сама меней хвiлiн яшчэ з пяць, i ўвесь гэты час старшыня не зводзiў з мяне вачэй. Нарэшце ён узяў сябе ў рукi i зазванiў у званочак.

- В-в-выбачайце, - пачаў ён, заiкаючыся, - н-не ведаю, д-дальбог, як вас называць...

- Проста "пан", - адказаў я.

- Дык, значыцца, п-п... значыцца, пан, я мяркую, ваш выпадак такi незвычайны, што навуковы кангрэс, якi я маю гонар весцi, мусiць выслухаць вашую заяву.

Гэтае мудрае рашэнне было сустрэта новай бураю апладысментаў. Большага мне пакуль i не трэба было. Я выступiў на сярэдзiну эстрады, усталяваў мiкрафон згодна з маiм ростам i зрабiў наступную прамову.

Раздзел VIII

- Пан старшыня!

Высакародныя гарылы!

Мудрыя арангутаны!

Шаноўныя шымпанзэ!

О малпы!

Дазвольце чалавеку звярнуцца да вас.

Я ведаю, што выгляд у мяне - страшны, цела - недарэчнае, твар - жывёльны, пах - невыносны, колер скуры - агiдны. Я ведаю, што мая брыдкая знешнасць абражае ваш зрок, але ведаю я i тое, што звяртаюся да сама славутых, сама мудрых малпаў, чый розум здольны ўзвысiцца над умоўнасцю такiх пачуццяў i распазнаць iстоту з развiтым мысленнем нават пад такой нiкчэмнаю матэрыяльнай абалонкаю...

Такi напышлiвы i поўны самаўнiжэння пачатак быў прапанаваны мне Зiраю з Карнэлiем. Яны сцвярджалi, што гэта будзе прыемна пачуць арангутанам.

- Выслухайце мяне, о малпы, бо размаўляю я свядома, а не як аўтамат цi папугай. Я думаю, гавару i разумею вас гэтаксама ж цудоўна, як вы мяне. Калi я скончу, калi вашыя шаноўныя вучоныя ўзнагародзяць мяне такiм гонарам, я з задавальненнем як найлепей адкажу на ўсе iх пытаннi.

Але спярша я мушу адкрыць вам сама сэнсацыйны факт: я не проста разумная iстота з душою, што, як гэта нi дзiўна, жыве ў недарэчным чалавечым целе, - я прышэлец з далёкага свету з планеты Зямля, планеты, на якой паводле невытлумачальнай фантазii прыроды менавiта людзi надзеленыя душою i розумам. Я прашу дазволу ўдакладнiць месцазнаходжанне маёй роднай планеты, вядома, не для славутых вучоных, якiх бачу вакол мяне, а для тых нешматлiкiх прысутных, якiя, мажлiва, не зусiм знаёмыя з рознымi зорнымi сiстэмамi.

Я падышоў да чорнай дошкi i з дапамогаю некалькiх чарцяжоў пастараўся паказаць нашую Сонечную сiстэму i яе месца ў Галактыцы. Мае тлумачэннi былi выслуханы як казань у храме. Але калi, скончыўшы з чарцяжамi, я паляпаў далонню аб далонь, каб стрэсцi з iх крэйду, гэты просты жэст выклiкаў неверагоднае захапленне ў гледачоў верхнiх радоў. Павярнуўшыся да аўдыторыi, я гаварыў далей:

- Як я ўжо сказаў, на нашай Зямлi розум дадзены чалавеку. Гэта так, i я не магу тут нiчога зрабiць. У нас людзi эвалюцыянiравалi, тым часам як малпы - i гэтым я найбольш уражаны з тае пары, як адкрыў ваш свет, чамусьцi засталiся ў дзiкiм стане. Мозг развiваўся i ўскладняўся ў чалавека. Менавiта людзi авалодалi моваю, навучылiся здабываць агонь, карыстацца прыладамi. Менавiта яны сталi гаспадарамi планеты i змянiлi яе аблiчча. I нарэшце менавiта людзi стварылi такую высокую цывiлiзацыю, што многiмi сваiмi рысамi яна, о малпы, нагадвае вашую!

Тут я пастараўся прывесцi шматлiкiя прыклады нашых найяскравейшых дасягненняў. Я апiсваў нашыя гарады, заводы, сродкi камунiкацыi, расказваў пра нашыя ўрады, законы, пра тое, у якiх захапленнях бавiм мы вольны час. Пасля, звяртаючыся галоўным чынам да вучоных, я паспрабаваў даць iм уяўленне пра нашыя поспехi ў высакародных галiнах навукi i мастацтва. Спакваля голас мой рабiўся ўсё больш упэўнены. Я пачынаў адчуваць своеасаблiвае ап'яненне, быццам мiльянер, якi выхваляецца сваiмi скарбамi.