Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

Махорку здалося, што блiшчыць уся дарога... Ён падумаў, што гэта б'е з-за соснiку ў вочы сонца, не дае глядзець, i адвярнуўся...

Пад'язджалi да павароту, да старога раскiданага маста ў лагчыне. За мастом злева на iмшарах было недзе Пунiшча...

Дарога iшла лагчынай, паабапал дарогi воддаль раслi старыя рэдкiя сосны; ля самай зямлi па сiвым моху слаўся малады соснiк i пад'ялевец.

На глыбокiм, густым i дробным, як перасеяным на рэшата, жоўтым пяску на дарозе тырчалi што ўкапаныя сасновыя пнi - чорныя смалякi, абдзёртыя восямi i вымазаныя ў дзёгаць, i раслi сасонкi, дробныя, жоўтыя: не ўсталi з зямлi.

З гары, калi iшоў дождж, вiдаць, гнала сюды пясок, да самага маста; конь правальваўся па каленi, i Махорка звярнуў набок, на цвёрдае: на сiвец i верас. Ля маста было свежа; над самым соснiкам нiзка стаяла сонца, i ён блiшчаў увесь ад расы. Запахла балотам, гразёю i сырым бабком; зафорскаў конь, чуючы ваду, - хацеў пiць.

За мастом дарога выводзiла на стары буй. Пачынаўся Тартак...

На гэтым месцы, выбiтым i калясьмi i леспрамгасаўскiмi прычэпамi, - тут вазiлi да вайны ўвесь час лес да Дзвiнасы, пад самае Краснае, - стаяў некалi тартак - лесапiлка. Ля лесапiлкi быў i млын. Лесапiлкi даўно ўжо не стала, а малоць у млын вазiў яшчэ яго бацька, калi быў жывы, Махорка помнiць.

На буi ўсюды было панакiдана старога дрэва. Доўгае i кароткае, круглякi i пашчапанае, яно ляжала ля самай дарогi, паўязджала глыбака ў зямлю, пагнiло, патрэскалася i парасло белым мохам, струпаватым i дробным, што кароста; пазасыпалася жоўтым пяском, якi невядома адкуль браўся тут, мусiць, яго панарывалi краты, точачы норы. Ад сасновага бярвення пааставалiся смаляныя асяродкi - тоўстыя i буграватыя, яны ляжалi на самай дарозе, усё роўна як яе хто вымасцiў ад гразi, i драгка было ехаць. Ляскаталi калёсы - здавалася, парассыпаюцца драбiны; кiдала з боку на бок, як на грэблi ля вёскi; аднекуль з меха пырскала ў вочы жыта: па зярняцi.

Была вiдаць здалёку белая бяроста - цэлыя кучы, усё роўна як хто нассоўваў яе ды не даў рады забраць цi спалiць; ля бяросты ляжала ўпокат чорная, у белыя пiсягi, з нарастамi губы i цэру, крывая, тоўстая, не абхапiць у камлi, бяроза. Сям-там блiшчалi сосновыя намазгляватыя, без кары круглякi, не пагнiлi i ляжалi ўнакат - у два-тры бярны, - дзе некалi, мусiць, былi высокiя, не дастаць з зямлi рукой, шлiхты. Пасля iх раскацiлi людзi, рассунулi бомкамi i пусцiлi ў гатар. Гатар рэзаў цвёрдую з камля, што камень, сасну, засыпаючыся чырвоным ад смалы, як акрываўленым, пiлавiннем; крышыў на соль доўгiмi i вузкiмi, нацягнутымi, як струны, пiламi сухiя сукi, што iшлi ў дрэве ад самага сэрца; стукаў з натугай, як надрываючыся, калi людзi, упёршыся рукамi, пхнулi яму пад зубы дрэва; пасля ныў, як шалёны, калi аставаўся парожны, раскiнуўшы на бакi шырокiя, тонкiя, белыя, як сыр, дошкi - усё, што асталося ад дрэва. Дошкi хапалi з-пад пiл чорныя, у смале, чалавечыя рукi i адкiдалi далёка ў шлiхту, а з другога боку зноў пхнулi на цялежках па рэйках сасновы цвёрды камель пад самыя зубы, i зноў гатар засыпаўся пiлавiннем, задыхаючыся...

Вецер гнаў пiлавiнне далёка на буй, цi, можа, яго адвозiлi далей ад лесапiлкi i ссыпалi, i яно ляжыць яшчэ хоць дзе i цяпер, не пагнiло. Там, дзе былi сасновыя шлiхты, на зямлi блiшчыць смала. Яна некалi цякла з перарэзанага непадсочанага дрэва, капала i сохла. Цяпер смала - што журавiны на балоце, калi пачынаюць спець. Яе што насыпана, i яна ўсякая: i жоўтая, i чырвоная, i белая. Лучаюцца i вялiкiя друзалкi, з яйцо, i меншыя, з арэх.

Ля гнiлога дрэва пусцiўся расцi малiннiк. Густы i цёмны, ён слаўся па зямлi, хаваючы з вачэй трасочнiк i сiвое выпетранае пiлавiнне. Тырчаў кустамi белы сiвец, насеяўся, i пайшоў у рост верас, высокi, сухi i разгаты - адны дудкi. Далей ад дарогi на буi вiдаць былi кунатыя зялёныя сасонкi - раслi памялом, i адскочыў высокi i гонкi бярэзнiк - яго ўжо можна было рэзаць на венiкi: мясцi ў хаце.

Лес засцiлаў i хаваў з вачэй здратаваную зямлю, хаваў першы тартак, якi зрабiлi тут, калi яшчэ ў хатах ляжалi халодныя, не ступiць босай нагой, з чырвонай глiны, убiтай пранiкам, падлогi; калi трэба было, паклаўшы на высокiя сталюгi дрэва, выразаць рукамi дошку за дошкай...

Махорка помнiць: як ён быў малы - на двары ля варыўнi на сталюгах рэзалi дошкi. Пiлавiння было цэлы двор - аж да ганка.

Праз некалькi гадоў ад тартака астанецца толькi званне; гэта месца: i лог у самы кут да ракi, i буй, i лес за мастом на гары - будуць зваць адно Тартаком, як завуць ужо i цяпер. Толькi доўга яшчэ будзе ляжаць ля дарогi вялiкае белае каменне, пакуль не патрэскаецца, не абрасце мохам, не пачарнее i не ўедзе ў зямлю - навек. На iм зноў тады вырасце лес - падыдзе да самай дарогi, як i даўней...

На буi пахла смалой, густой, сасновай. Так пахла смала на падсочцы пад Карчаваткамi. Яна i цяпер яшчэ ляжала там у тарнiтках - можна знайсцi ля пнёў - застыла, цвёрдая, што камень, i блiскучая, як шкло.

Пах смалы быў сухi i горкi - хацелася кашляць. Здавалася, ён вiсеў над дарогай ад учарашняга, калi пякло сонца, - вiсеў у лесе, як у сценах, не баючыся халоднай начы i туману.

Немцы iшлi ззаду, услед за Насцiнымi калясьмi, - ускруцiлi пыл, ён падымаўся вышэй лесу, рабiўся руды ад сонца i поўз над соснiкам у лагчыну на балота, - грукалi нагамi пасярод дарогi; саступалi з пяску набок, на траву, заходзячы наперад Буланчыку, агiналi калёсы, як усё роўна шырокай падковай, i зноў блiшчалi на сонцы з галавы да ног, аж слеплi ад iх вочы...

Махорка падумаў, што недзе так немцы iшлi i за каменскiмi бабамi, калi гналi iх да броду перад сабой...

Немцы, было вiдаць, iшлi ззаду з перарывам: валiлi валам, тады дарога была пустая, стаяў толькi пыл; пасля зноў пачыналi iсцi i iшлi без сканчонага.

Цяпер, калi Махорка азiраўся, бачыў, што пыл падымаецца аж за пасекай над лесам - ля шашы. Там раўлi машыны i глуха бразгала жалеза.

На шашы, мусiць, танкi, шашу недзе завалiлi, i танкi пойдуць сюды, на Тартак...

- Паганяйце!.. - крыкнуў ён; яго ўсё яшчэ трасло: адпусцiць, тады зноў схопiць, як голага...

"Мне ўжо, што зверу... трэба шукаць цёплага месца, каб дзе пагрэцца на сонцы", - падумаў ён.

Над дарогай праляцеў, цыльгiкаючы, дзяцел - над самымi калясьмi; запахла аднекуль сырой зямлёй, аж зрывала нос.

Пасля на дарозе ззаду раптам зрабiлася цiха, усё роўна што сталi былi i калёсы i немцы...

Калi Махорка пачуў, як стрэлiлi - блiзка i ядрана, аж рэха пайшло лагчынай, - не пазнаў адразу дзе: здалося, як усё роўна над вухам...

Ён спопаразку адвярнуўся: яны былi ўжо ў лагчыне - у самым Тартаку.

Ззаду за ўсiмi махала i махала лейцамi Наста: астаўшыся, паганяла Буланчыка. За ёй усё яшчэ iшлi пярэднiя немцы, блiзка, падковай. Махорка падумаў быў адразу, што трэба было б памагчы Насце падапхнуць калёсы, бо Буланчыку цяжка па пяску. Пасля ён згледзеў, як становiцца ў пяску i Панкоў конь: пройдзе-пройдзе i стане. Панок сядзеў на возе, звесiўшы галаву. Не было на калёсах толькi Боганчыка. Пацямнела рабая Танiна кабыла - ад пылу.