К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

- Навошта, - пытаўся ён сяброў, калi даходзiла да гутаркi, - думаць мне аб тым, што будзе заўтра цi пасьля? Няхай сушаць сабе галовы iншыя, а я вось пражыў дзень, i добра. Будзе заўтра, буду тады й думаць. Яшчэ нiколi так ня было, каб нiяк ня было. Неяк будзе.

Гэткая непарушная Вiктарава фiлязофiя ў асноўным падыходзе да жыцьця перш за ўсё адбiвалася на ягоным выглядзе. Заўсёды быў спакойны, павольны й зусiм у меру разважны. Здавалася, й думаў зусiм ня больш, чым было патрэбна, але якраз у меру, быццам ашчаджаў сваё iнтэлектуальнае знарадзьдзе. Праўда, й бяды ён у жыцьцi ня ведаў нiякай. Быў заўсёды добра дагледжаны, апрануты й накормлены, ды шчэ й капейка ў кiшэнi на дробныя расходы ня зводзiлася. Вiктарава мацi глядзела сынка як сваё вока. Вучыўся, бывала, у Глыбокiм, глядзiш - прыйдзе чацьвер, кiрмашны дзень - мацi ўжо й тут. Так i прывалачэ мяшок усякай емiны. Дый аб найменшых драбнiцах здароўя распытае й на будучыню парадзiць ды асьцеражэ, быццам той сын так ужо той будучыняй цiкавiўся.

Няхай чытачу не здаецца, што Вiктар быў расьпешчаны сынок. О не, зусiм ня тое. Калi быў ён расьпешчаны, дык толькi ледзь-ледзь, зусiм крышачку: нiколi не вымагаў больш, чым патрабаваў, ды навет часамi мог выцярпець i не адзiн недахоп. Такiм ужо быў Вiктар.

Дома пакiнуў ён, акрамя бацькоў, малодшага брата. Бацька, здавалася, зусiм мала цiкавiўся сынам не таму, што матка цiкавiлася iм цi не замнога, а мо таму, што чакаў, аж пакуль сын вырасьце, i ўжо тады будзе гаварыць зь iм як мужчына з мужчынам. Нiколi ня супярэчыў, анi не загараджваў сыну дарогi да навукi. Для яго гэтае пытаньне не iснавала. Што-ж, аб чым-жа тут i раздумоўваць? Грошы ёсьць, хлеб i скаромiна ёсьць, вопраткi - хоць завалiся, помач сынава на гаспадарцы не патрэбна, бо й сам яшчэ малады, дык чаму-ж ня вучыцца. Няхай лепшым чалавекам будзе.

III

Толькi адзiн раз, здаецца, Вiктар выявiўся ў вачох мамы дрэнным сынком. Ды мо тут крышку й непаразуменьне ў нас. Мо словы "дрэнны сынок" i ня зусiм адпавядаюць для яго характарыстыкi пасьля таго, што зрабiў. У кожным выпадку добрая Вiктарава мама ўважала, мусiць, што сыну было яшчэ не сямнаццаць гадоў, а мо, паводле яе, трынаццаць. Ды i хто-ж з нас ня ведае мамаў, якiя ўжо выгадаваўшы сваiх дзяцей на кавалераў, усё ставяцца да iх як да дзяцей цi, прынамсi, стараюцца бачыць у iх маленькiх хлопчыкаў, якiх час-ад-часу, здаецца, пагладзiлi-б i прытулiлi, а калi якая малая бяда навернецца, то й пашкадавалi-б зусiм ня так, як шкадуюць дарослых кавалераў. Зусiм пэўна тады, што гэткая добрая мацi адзiн дзень будзе нямiла рашчараваная й моцна зьдзiўленая. Гэтак было i зь Вiктаравай мамай.

Вiктар належаў да тых хлапцоў, цi мо ўжо й кавалераў, што рана пачынаюць падабацца дзяўчатам. Мо й ня ўсiм дзяўчатам, а толькi некаторым. Ды й паўбяды было-б з усяго таго, калi-б усё толькi й абмяжоўвалася падабаньнем. Але ж не. Глядзiш - як адной цi другой харашунi закруцiцца галава, а там ужо й пайшло. Там ужо неяк i лiст проста па-вучнёўску, яшчэ саромячыся, напiша. Неяк той лiст незаўважна цi то ў сшытак, цi то ў кiшэню ткне, а ўсё-ж ён да Вiктара дарогу знойдзе. Хлапец, удаючы моцна зьдзiўленага й не бяз сораму (ды навет i зачырванеўшыся), прачытае. Дый цi толькi прачытае. Глядзiш, адкуль тут у зусiм, здавалася, нясьмелага Вiктара той сьмеласьцi прыгаршчы набярэцца, ды й адказ напiша.

А там ужо на школьным калiдоры Вiктар чамусьцi палюбiць падаконьнiк на самым тым вялiкiм вакне, прылiпшы да якога ў часе перапынку, можна надта-ж добра да ўсiх дзяўчатак прыгледзецца, дый не так да ўсiх, як асаблiва да тэй аднэй - аўтарцы лiста. I каб-жа толькi прыгледзецца, а то й вокам падмiргнуць, хоць пасьля мо яшчэ й зачырванеўшыся, засаромеўшыся, на момант адвярнуцца. А там глядзiш, неяк iдучы са школы, й сьцежкi iх разам зьбягуцца. Ды ўжо навет пасьля так бывае здарыцца зь Вiктарам, што й адна цi другая лекцыя нявывучанай чамусьцi бывае, у клясе заiкацца, настаўнiку адказваючы, давядзецца. А там, пэўна-ж, была ўжо прычына...

Цяжка было-б устанавiць, цi Вiктар пачаў быў свае аморы якраз тым шляхам, аб праўдападобнасьцi якога мы тут мяркавалi, адылi адно пэўнае, што зацiкаўленую дзяўчыну ня толькi не адштурхнуў ад сябе, а наадварот: калi паехаў сам вучыць у пачатковую школу, то неяк так неўзабаве выпала, што абое апынулiся ў адной школе. Дый тут яшчэ было-б паўбяды. Але трэба ж было здарыцца, каб папаўся ў такую цесную вёску, што давялося з той самай дзяўчынай-настаўнiцай адну супольную кватэру наймаць. Як там да гэнага дайшло - няважна, галоўнае, што Вiктар зусiм зраньня пазнаў найглыбейшыя тайнiцы каханьня.

Няведама, хто быў данёс аб тым усiм добрай Вiктаравай маме. Мо яна й сама неяк пранюхала, дапыталася цi дагледзела. Аднаго прыгожага дня добрае матчына сэрца ня вытрымала, й жанчына зьявiлася да сынка на памешканьне. Доўга ня думаючы, пусьцiла ў рух добрую бярозавую палку. Дасталося-ж не толькi Вiктару, але й ягонай каханай. Пасьля гэнага неяк у вёсцы знайшлося й другое памешканьне. Але якая-б вёска вялiкая ня была, каханьне ня ведае нi адлегласьцi, нi часу.

Дык i выезд у Вiльню быў для добрай Вiктаравай мамы на пацеху. Бачыла ў тым, пэўна, ня менш чым збаўленьне сына. Што мог ён рабiць у Вiльнi - гэта ўжо зусiм iншая справа, але-ж там матчыны вочы нiчога ня бачылi й вушы ня чулi. А ад Вiктаравай каханкi той надта-ж моцна дасталося Сымону. Яна так i думала, што Сымон намовiў сябру вучыцца ў Вiленскай Беларускай Гiмназii адно таму, каб разлучыць зь ёй.

IV

Быў Вiктар i хвалько першаклясны. Сымон, што сябраваў зь iм ад пятае клясы сямiгодкi, сам ня мог-бы дакладна сказаць, калi першы раз заўважыў гэту рыску ў Вiктаравым характары. Мо яна паходзiла ад поўнага дастатку й дабрабыту ў сям'i. Ён езьдзiў у школу самакатам, а Сымону цяжка было здабыцца ня толькi на вопратку, але навет на новы школьны сшытак цi алавiк. Вiктар заўсёды быў добра апрануты й абуты, а Сымону пад час бальшавiцкай акупацыi прыходзiлася, ня гледзячы на кпiны ня толькi Вiктара, але й iншых школьнiкаў, наведваць заняткi ў лапцёх. Ня тое каб Сымон быў надта сарамлiвы й моцна зважаў на насьмешкi iншых вучняў. Бяда-ж ня ведае сораму. Адно што неяк часамi цяжкавата й крыўдна было цярпець тыя насьмешкi й самахвальства з боку найблiжэйшага сябры.

Асаблiва-ж тое самахвальства выявiлася ў Вiктара пазьней - на настаўнiцкiх курсах i ў Вiльнi. I прычынаю было, здаецца, ня што iншае, як посьпехi ў першым каханьнi. Як расхвалiць, бывала, сам сябе Вiктар, як зачне апавядаць, якi зь яго Казанова, дык часамi аж слухаць брыдка. I найбольш характэрным было якраз тое, што Вiктару не належылася анiякiх заслугаў у першым каханьнi. Бо сама-ж дзяўчына навязалася, прычапiлася, быццам смала тая. Вiктар быў тут толькi змушаным, сказаць-бы iнэртным, удзельнiкам, што бязь нiякага супрацiву паддаўся быў дзявочым хiтрыкам. Адно ролi былi замененыя. Ня Вiктар заляцаўся да дзяўчыны, а тая да яго. I сам пасьля мо не раз шкадаваў, што такi меў пачатак на дарозе амораў, бо, трэба прызнаць, пазьней быў зусiм няздольны, каб самому, з сваёй собскай iнiцыятывы, пачаць заляцаньнi да якой-небудзь дзяўчыны Мо калi й былi ў Вiктара якiя-небудзь, хоць маленькiя, здольнасьцi ў гэтым кiрунку. Ня быў-жа зусiм калекам. Мо й разьвiў бы iх, каб ня тая замена роляў у першым каханьнi. Як там нi было, а стаўся зусiм няздольным да заляцаньня да дзяўчат. Ня ведаў самых элемэнтарных правiлаў падыходу да прыгожага роду, ня кемiў, аб чым гаварыць зь дзяўчатамi, а калi, бывала, каторая падабалася, то ў яе прысутнасьцi зусiм трацiў галаву.