Неизвестен Автор - Лiтаратурныя творы з казачнымi матывамi (на белорусском языке)
- А зь якой вёскi?
- Дык хоць i скажу табе, ты-ж усё роўна ня ведаеш.
- Кажы, кажы, я ўсё ведаю.
Сказаў Дудар i вёску.
- Як тваё iмя? - дапытваў далей голас.
- Янка.
- А па прозьвiшчы?
- Дудар.
- Ну, добра, Янка Дудар, пакуль разьвiднее, пасядзi каля брамы, ды глядзi не гаманi тут.
Стаў Дудар дня чакаць. Сядзеў, сядзеў, iзноў маркотна зрабiлася, да таго-ж перад ранiцай холадам пацягнула, хоць гэта i летам было. Iзноў дастаў ён сваю дуду, чуць-чуць наiгравае, каб за брамай не пачулi.
Зiрк - а на частаколе нейкiя галоўкi паказалiся: адна, другая, трэцяя... Анёлчыкi.
- Слухайце, слухайце, - кажа адзiн,- вось хораша iграе!
Тут ужо Дудар ня вытрымаў i пачаў iграць на ўвесь голас.
- Ах, як хораша! Вось хораша! I што гэта за музыка такая? - дзiвуюцца анёлчыкi.
- Гэта барысаўская, - сказаў Дудар.
Раптам загрымелi ключы ў замку, i адчынiлася брама. У браме стаяў нябесны ключар, сьвяты Пётра.
- Дудар!
- Чаго?
- Пойдзем!
А на небе ўжо разышлася погаласка, што прыйшоў музыка зь Беларусi i дужа хораша iграе на дудзе. Дайшло гэта i да Самога Бога, каторы, выйшаўшы з пакояў, сеў на ганку прахаладзiцца: за работу ня браўся дзеля таго, што нядзеля была.
Не пасьпелi Дудару кватэры азначыць, як прыйшоў па яго анёл, толькi не такi, як папярэднiя - маленькiя, у белых кашульках, зь белымi крыльлечкамi, а вялiкi ў сярэбранай адзежы.
- Янка Дудар! - сказаў пасланец.
- Што, паночку?..
- Праўда, што ўмееш iграць?
- Праўда!
- А пайграў-бы?
- А чыму-ж не пайграць! Перад кiм?
- Перад Богам Сьвятым!
Пачухаў Дудар патылiцу, ды нядоўга думаў. Барысавец быў, а ўсе барысаўцы народ сьмелы.
- Пайграю, - кажа.
- Ну, дык пойдзем, - кажа анёл.
Пайшлi. Анёл сьпераду, Янка ззаду. Глядзiць, дзiвуецца.
Абапал дарогi сярэбраныя хаты, а жывуць у iх сьвятыя. У канцы вулiцы пабачылi самога Бога, каторы сядзеў на ганку i чакаў.
Дудар далiкатненька пакланiўся - быў ён чалавек бывалы i ведаў, як дзе трэба захавацца. Бог кiўнуў галавой.
А кругом ужо сабралiся анёлы - малыя i вялiкiя, арханёлы ў залатых i сярэбраных адзежах, сьвятыя i проста так справядлiвыя душы - мужыкi i бабы. Народу цьма, яблыку недзе ўпасьцi, i ўсе хочуць паслухаць музыкi.
- Ну, Дудар, - сказаў Бог, - iграй.
А Дудар iзноў пакланiўся i кажа:
- Пакорна клакяюся Вяльможнаму Пану Богу i выбачайце, што я спытаю: цi няма тут на небе каго-небудзь з нашых, барысаўскiх, толькi, каб з маладых?
- А нашто табе?
- Пад танцы iграць лаўчэй.
Усьмяхнуўся Бог i даў знак анёлам. Паляцела двое, але скора вярнулiся, кажуць:
- Знайшлi двох барысаўцаў, толькi дужа старых.
- Старыя няздатны, - сказаў Дудар, - не патрапяць станцаваць. Выбачайце, што спытаю: куды-ж падзелiся маладыя? I маладыя-ж iншы раз памiраюць.
А сьвяты Юр'я на гэта кажа:
- Маладых трэба ў чысцы шукаць.
- А i праўда, - сказаў Дудар, - ня йначай, як у чысцы. Пэўна, што ў чысцы. На маей памяцi сколькi таго народу перамёрла: Мiкiта Гарбуз - той, што ад гарэлкi задохся, Сьцяпан з Докшыц, катораму ў карчме лоб пашчапалi, Арцём Лыка з-пад Зембiна i Антось Прычэпка з-пад Дзядзiлавiч, - добрыя танцоры былi: прыбiлi iх на iгрышчах.
Дудар доўга-б яшчэ вылiчаў памёршых маладымi барысаўцаў, але Бог кiўнуў рукой:
- Iграй!
- Якую?
- Якая лепшая. Вясёлую!
- Вясёлую, дык вясёлую.
Настроiў Дудар пiшчыкi, надуў мех, заграў.
Добра цi дрэнна iграў ён, не памятаў гэтага, гэтак захвацiла ў яго дух ад радасьцi, што годзен стаўся iграць перад самым Богам.
Толькi, калi кончыў, бачыць - Бог кiваець галавой: здаволен. А анёлы i сьвятыя, дык тыя не нахваляцца.
- Ах, як добра! Во дык добра!
I калi Бог пайшоў у свае пакоi, яны пачалi прасiць Дудара, каб яшчэ пайграў. Пасьля папяяў. А музыка i рад гэтаму: iграе ды пяе так, што па ўсiм небе гул раздаецца. Слухалi, слухалi справядлiўцы, а пасьля i самi пачалi падпяваць - сьпярша ў паўголаса, а пасьля i ад Дудара не адстаюць:
Ох, ты дудка мая,
Ух-я!
Весялi ты мяне,
Ух-я!
На чужой старане,
Ух-я!
Пяюць усiм небам, падбiваючы ў далонькi.
Праходзiў мiма сьвяты Язэп. Глядзiць, што за дзiва?! Заместа арханёла Гаўрылы, каторы навучаў справядлiвыя душы нябесных сьпеваў, сядзiць на ўслоне Дудар з дудой, а каля яго душы - мужчынскiя i жаноцкiя - хорам адхватваюць сьвецкiя песьнi.
- Матухна Ты Сьвятая! - крыкнуў сьвяты Язэп, схапiўшыся за галаву, i пабег да сьвятога Пётры.
А туды якраз прыходзiць i сам Арханёл Гаўрыла, гэтак сама жалiцца.
- Так i так, - кажа. - Нiхто ня хоча вучыцца нябесных сьпеваў; усе пяюць беларускую "дудку". Дудар вучыць. Што рабiць?
Выйшаў Пётра на вулiцу, прыслухаўся, - праўда: па ўсiм небе лунаюць беларускiя песьнi.
- Гэтага нельга дазволiць, - кажа тады сьвяты Пётра арханёлу Гаўрыле. - Цi не паклiкаць нам сюды Дудара?
- Можна.
Iдзе Дудар, дуда пад пахай; пакланiўся.
- Дудар, - кажа сьвяты Пётра, - а цi ня лепей было-б табе пайсьцi адгэтуль куды-небудзь у другое месца?
- Зь неба?
- Ну, ведама.
- А куды-ж мне йсьцi?
- Хм, вось аб гэта-ж: куды? - Сьвяты Пётра задумаўся.
- Чаму-ж вы хочаце, каб я адгэтуль пайшоў? Я-ж нiчога благога не зрабiў тут: ня ўкраў, ня скрыўдзiў...
- Ведаю, ведаю.... Справа, братка, вось якая, на небе сьвецкiя песьнi пачалi пяяць, - сам ты рассудзi - нягожа.
- Ну, што-ж, калi гэтак, то я пайду сабе.
- Толькi во' бяда - куды цябе адправiць?.. А можа дуду кiнеш?
- Не, лепей я ўжо пайду адгэтуль.
- Куды пойдзеш?
- Саўсiм з раю?
- Э... што там рай? Наша Беларусь - гэта ня неба. У Беларусi бязь песьнi нельга. Там людзi працуюць, а зь песьняй чалавеку ўсякае гора ў палавiну. Буду хадзiць iз сваей дудою па лясох i палёх. Будзе сядзець каля скацiны пастушок з жалейкай, нячутна падыйду да яго i зайграю яму над вухам; пачне пяяць дзяўчынка, задумаўшыся над сьветлым руччом, навучу i яе - няхай не замiраюць у Беларусi песьнi. Пойдуць мужы з тапарамi ў лес, я прытаюся за сасной i заграю iм, каб спарней iшла ў iх работа. А не знайду людзей, буду слухаць, як шумiць цёмны бор, як бульчыць вада, пералiваючыся ў руччу, i падыграю iм. Эх, цяжка ў нашай старонцы, ды i добра ў ёй... Я яшчэ, як жыў, дык прасiў Бога, каб дазволiў мне па сьмерцi ў Барысаўшчыне астацца. На нiякi рай не прамякяю яе.
- Ну, добра калi так, iдзi сабе з Богам, - сказаў сьвяты Пётра. - А то ты ўсё неба нам папсуеш. Толькi глядзi-ж, ня крыўдуй!
- Якая тут крыўда?
Пакланiўся Дудар апосталу i выйшаў з райскiх варот.
- Я знайду сабе месца. Пайду туды, адкуль прыйшоў.
- У Барысаўшчыну?
- А то куды-ж?
- А я думаю на якую-колечы зьвязду цябе паслаць.
- Нашто на зьвязду? Пайду ў Барысаўшчыну.
Узыйшоў ён на вялiкую нябесную дарогу. Была ноч.
Стаў Дудар спускацца па птушынай дарозе ўнiз. А калi пачуўся на волi, крыкнуў:
- Гэй, гэй! - i пачаў дуць з усей моцы ў дуду.
I гэтак iшоў ён, усё нiжэй, спускаючыся ў барысаўскi бок, пакуль не схаваўся ў пушчы...
Власт
ЮГА I ГРАМАВIК
Гадоў таму капы iзь дзьве будзе, як у вёску Дзянiсава прыйшла, неяк пасьля Зьмiтраўскiх Дзядоў, старая баба. Сюды-туды пакруцiлася па вёсцы i шусь да Прахора ў хату, дый кажа:
- Я ня тутэйшая; але чула аб вашэцi, што чалавек добры, i прыйшла папрасiцца на кутнiцу*. Каштаваць я вам нiчога ня буду, яшчэ i вы каля мяне заробiце, калi за мае грошы пракормiце мяне.
* Наняць кут у хаце.
Прахор падумаў, парадзiўся з жонкай i прыняў тую невядомую бабу да сябе ў хату.
Баба адразу дала Прахору сотню рублёў "на руку". Прахор дачакаўся да вечара, рады пайшоў спаць.
На другi дзень, устаўшы садзiцца сям'я сьнедаць; калi хопяцца, ажно з чатырох булак хлеба, што былi ў iстопцы, i памiну няма. Гэтак сама ня ведама, куды шчэзьлi два сыры i цэлы кумпяк сьвiнiны. У хаце, ведама, гоман узьняўся, бо ўсе думалi, што ноччу злодзей улез у iстопку. Ажно тут будзiцца новапрынятая кутнiца i кажа:
- Супакойся, гаспадару, гэта я ўночы вячэрала. - Паварушылася да сьцяны i захрапла.
Усе толькi пераглянулiся мiж сабою, пакiвалi моўчкi галовамi й чакалi, што далей будзе.
Хлеб тады танны быў, то што Прахору? Абы толькi грошы! I баба не шкадавала грошы. Прахор тое толькi й рабiў, што скупляў па ўсёй ваколiцы збожжа, мяса, масла i ўсякiя iншыя харчы ды кармiў сваю кутнiцу. Гэтак, дачакаўшы Каляд, Прахор выкупiў ужо ўсе харчы ў сваей ваколiцы i каля запуст павiнен быў езьдзiць з фурманкай па харчы ажно пад Запарожжа, Друю i пад Глыбокае.
А зiма настала сярдзiтая: з дня ў дзень траскучыя марозы. Найстарэйшыя людзi не памяталi гэткай зiмы сьцюдзёнай. На Вялiкдзень i то яшчэ зiма ня ўнiмалася: сьнягi напалог ляжалi гурбамi i рэкi стаялi. На Праводную людзi на магiлкi хадзiлi памiнаць Дзядоў па сьнягу i ў кажухох.
I хоць у Прахора грошы было на закуп харчоў, сколькi трэба, але купiць штораз цяжэй было. Страх яго агарнуў, што гэта за пражорлiвая баба зьявiлася ў яго.
Гэтак думаючы, едзе ён Гэрманаўскiм трактам на Пагост, i якраз у Падорскай пушчы конi спынiлiся i ня йдуць далей.
Ён iх лейцамi i пугай, а тыя анi зь месца! Вылез Прахор з розвальняў i падыйшоў дарогай паглядзець, цi - баранi Божа, - ня воўча руя заступiла яму дарогу. Толькi ён гэта адыйшоўся з двое гоняў, ажно бачыць: выяжджае зь лесу нейкi малады чалавек на белым канi. I чалавек i конь у залатой зброi, аж мiгцяць у вачох. Прахор гэтак спужаўся, што ня мог крануцца зь месца, а незнаёмы рыцар пад'ехаў да яго й кажа:
